WYSTAWA ONLINEObejrzyj wystawę. ZapraszamyAutorzy: Michał Maćkowiak, Jacek Nawrocik Kurator wystawy: Michał Maćkowiak Konsultacja naukowa i merytoryczna: dr Anna Ziółkowska Redakcja językowa i korekta: Janina Chodera Opracowanie graficzne i plastyczne: Krzysztof Spychał, Katarzyna Spychał, Wawrzyniec Kozicki Wykorzystano materiały ze źródeł:Muzeum Martyrologiczne w ŻabikowieWielkopolskie Muzeum NiepodległościArchiwum Państwowe w PoznaniuLubuski Urząd Celno-Skarbowy w Gorzowie Wielkopolskim
Pierwszy okres walk powstańczych: 27 grudnia 1918 – 8 stycznia 1919 r. 26 grudnia 1918 r. Przyjazd Ignacego Jana Paderewskiego do Poznania. Paderewski zatrzymuje się w hotelu Bazar. Jego przyjazd wywołuje ogromne poruszenie wśród Polaków, którzy organizują manifestację patriotyczną. 27 grudnia 1918 r. Po południu w Poznaniu wybuchają walki. Pierwsze strzały padają przy Prezydium Policji i Bazarze, a pierwszą ofiarą wśród powstańców jest Franciszek Ratajczak. Dowództwo nad oddziałami powstańczymi Komisariat Naczelnej Rady Ludowej powierza mjr. Stanisławowi Taczakowi. 28–29 grudnia 1918 r. Powstańcy odnoszą pierwsze sukcesy w walce o Poznań. Opanowali między innymi Cytadelę, redutę Grollmanna, arsenał przy Wielkich Garbarach. Na prowincji oddziały powstańcze zajęły między innymi takie miejscowości, jak Kórnik, Grodzisk, Kłecko, Witkowo, Wielichowo.30–31 grudnia 1918 r. Powstańcy zdobywają koszary 6. pułku grenadierów w Poznaniu. Wyzwolone zostają Ostrów Wielkopolski, Oborniki, Kościan, a także Śrem, Wągrowiec i Wronki. Oddziały powstańcze z Gniezna podejmują ofensywę w kierunku Kujaw. 1–5 stycznia 1919 r. Powstańcy zdobyli w tych dniach Jarocin, Nakło, Mogilno, Strzelno, Krotoszyn, Kruszwicę, Nowy Tomyśl, Czarnków, Miejską Górką, Jutrosin, Rawicz, Wolsztyn. 6–9 stycznia 1919 r. Zakończenie walk o Poznań. Powstańcy zajmują lotnisko na Ławicy oraz halę zeppelinów. Walki o Chodzież i Czarnków kończą się sukcesem powstańców. Działania powstańcze wykraczają poza granice wielkopolski, dochodzi do starć zbrojnych pod Czerskiem i Kościerzyną na Pomorzu.Drugi okres walk powstańczych: 8–15 stycznia 1919 r. 10–11 stycznia 1919 r. Władzę cywilną i wojskową na obszarach zajętych przez powstańców obejmuje Komisariat Naczelnej Rady Ludowej, który polonizuje administrację terenową. Naczelna Rada Ludowa przekazuje dowództwo nad Powstaniem gen. Józefowi Dowbór-Muśnickiemu. Oddziały powstańcze toczą boje w południowej Wielkopolsce, m.in. w rejonie Leszna, Rydzyny i Kąkolewa. Na północy zdobywają Żnin, Łabiszyn i Złotniki. Polscy lotnicy dokonują nalotu na lotnisko we Frankfurcie nad Odrą. 12–13 stycznia 1919 r. Powstańcy toczą walki w rejonie Leszna i Lipna, jednak tracą Szamocin.Trzeci okres walk powstańczych: 16 stycznia – 16 lutego 1919 r. Drugi dowódca Powstania Wielkopolskiego gen. Józef Dowbór-Muśnicki (1867–1937), naczelny dowódca Armii Wielkopolskiej. Fot. z okresu Powstania Wielkopolskiego. 16–17 stycznia 1919 r. W tym okresie formuje się Armia Wielkopolska dowodzona przez gen. J. Dowbór-Muśnickiego. Naczelna Rada Ludowa ogłasza powszechny pobór do armii powstańczej. Oddziały powstańcze toczą zażarte walki z oddziałami niemieckiego Grenzschutzu w rejonach Międzychodu. 22–25 stycznia Powstańcy przeciwstawiają się kontrofensywie niemieckiej. Na północy Wielkopolski Niemcy zajęli Potulice, natomiast na froncie południowym powstańcy odnieśli sukces pod Robczyskiem koło Leszna, obronili Miejską Górkę oraz zajęli Kargowę i Babimost. 26 stycznia 1919 Żołnierze Armii Wielkopolskiej wraz z gen. J. Dowbór-Muśnickim składają uroczystą przysięgę na placu Wolności w Poznaniu. Rotę przysięgi ustaliła Naczelna Rada Ludowa. 27 stycznia – 12 lutego 1919 r. Armia niemiecka kontynuuje kontrofensywę przeciw Powstaniu Wielkopolskiemu. Powstańcy odpierają atak niemiecki w rejonie Bydgoszczy oraz Nakła, Niemcy zajmują Chodzież i Margonin. Toczą się walki się o Rynarzewo i Szubin. Powstańcze siły odnoszą zwycięstwo pod Kcynią. Na froncie południowym przystępują do walk o Rawicz, które jednak nie kończą się powodzeniem. Ciężkie boje toczą się także o Kolno. Niemcy zajmują Kargowę i Babimost, zostają zatrzymani przez powstańców pod Kopanicą. 14 lutego 1919 r. Niemcy przenoszą siedzibę naczelnego dowództwa do Kołobrzegu, co świadczy o planach ofensywnych przeciwko Wielkopolsce.Rozejm i pokój: 16 lutego 1919 r. – 8 marca 1920 r. 16 lutego 1919 r. W Trewirze przedłużono rozejm Niemiec z państwami ententy. Obejmował on również front wielkopolski. Armia powstańcza została uznana za wojsko sprzymierzone. Luty 1919 r. Pomimo zawartego w Trewirze rozejmu, powstańcy nadal toczą boje nad Notecią i pod Nową Wsią Zbąską oraz w rejonie Rynarzewa, gdzie zdobywają niemiecki pociąg pancerny. Do starć zbrojnych dochodzi także pod Margoninem, Bydgoszczą, Chodzieżą, Nakłem, Kępnem, Krotoszynem, Ostrzeszowem. Gen. J. Dowbór-Muśnicki rozbudowuje Armię Wielkopolską. Komisariat Naczelnej Rady Ludowej kontynuuje polonizację administracji na zajętych obszarach. 30 maja 1919 r. Oddziały Straży Ludowej zostają przekształcone w Obronę Krajową. 6–18 czerwca 1919 r. Powstańcy toczą walki pod Rynarzewem i pod Bydgoszczą. Pierwszy dowódca Powstania Wielkopolskiego gen. Stanisław Taczak (1874–1960). Po prawej: Antoni Niwiński, późniejszy wielkopolski konspirator, więzień obozu w Żabikowie. Lata 30. XX w. 10–17 stycznia 1919 r. W życie wszedł traktat wersalski, na mocy którego armia powstańcza miała przejąć Pomorze oraz te miejscowości Wielkopolski, które do tej pory pozostawały w rękach niemieckich, np. Leszno i Rawicz. Dowództwo frontu wielkopolskiego wydało rozkaz do rozpoczęcia przejmowania zajmowanych dotąd przez Niemców terytoriów. 28 czerwca 1919 r. W Wersalu zostaje podpisany traktat pokojowy, w wyniku którego do Polski powróciła prawie cała Wielkopolska. Zbrojny zryw Wielkopolan zakończył się sukcesem. Pomimo ustaleń traktatowych dochodziło do incydentów zbrojnych sprowokowanych przez Niemców. 8 marca 1920 r. Likwidacja frontu wielkopolskiego – koniec Powstania Wielkopolskiego. Wielkopolska po okresie zaborów staje się integralną częścią odrodzonego państwa polskiego.
Po zwycięskim zakończeniu Powstania Wielkopolskiego w 1919 r. jego uczestnicy czynnie zaangażowali się w pracę na rzecz odbudowy państwa polskiego. Wielu z powstańców walczyło w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. W okresie międzywojennym weterani zrywu powstańczego zrzeszeni byli w Związku Powstańców Wielkopolskich. Wspierali rozwój życia społecznego Wielkopolski działając w wielu organizacjach, m.in. w partiach politycznych, przede wszystkim związanych z obozem narodowym. Powstańcy włączali się także aktywnie w życie lokalnych społeczności, angażując się m.in. w patriotyczne wychowanie młodzieży. Reprezentacje Związku Powstańców Wielkopolskich były obecne na każdej uroczystości państwowej i religijnej, zaś członkowie tej organizacji wspierali wszelkie patriotyczne działania Wielkopolan na rzecz umocnienia państwa polskiego. Obóz w Forcie VII w Poznaniu na przełomie 1939/1940 r. W tym okresie Niemcy więzili w nim wielu powstańców, aresztowanych w ramach akcji eksterminacyjnej przeciwko wielkopolskim elitom.Egzekucja Polaków pod Poznaniem dokonana przez Niemców w 1940 r. Na początku okupacji niemieckiej osadzeni w Forcie VII powstańcy wielkopolscy ginęli w masowych egzekucjach w podpoznańskich lasach. Oddziały niemieckie w Rawiczu w 1939 r. Wraz z wkroczeniem Wehrmachtu do Wielkopolski rozpoczęły się masowe aresztowania uczestników Powstania Wielkopolskiego.Trzecia Rzesza, która używała wobec dawnych wschodnich ziem niemieckich, w tym Wielkopolski, określenia „zrabowane obszary” będące pod „tymczasowym polskim zarządem”, traktowała powstańców wielkopolskich jako „osoby wrogo nastawione do Niemiec”. Wielu powstańców zostało wpisanych na listy proskrypcyjne tworzone przez Niemców przed wybuchem II wojny światowej w ramach „Akcji Tannenberg”. Umieszczano na nich Polaków, którzy mieli zostać aresztowani i eksterminowani po zajęciu Polski przez armię niemiecką. Po wkroczeniu oddziałów Wehrmachtu do Wielkopolski we wrześniu 1939 r. powstańcy padali ofiarą działalności grupy operacyjnej niemieckiej służby bezpieczeństwa i policji bezpieczeństwa Einsatzgruppe VI dowodzonej przez SS-Oberführera Ericha Naumanna. Funkcjonariusze tej formacji przejęli także dokumenty organizacji kombatanckich, które zawierały nazwiska powstańców. Po utworzeniu przez Trzecią Rzeszę okręgu Rzeszy Kraj Warty (Reichsgau Wartheland), obejmującej również Wielkopolskę, stojący na jego czele Arthur Greiser kontynuował aresztowania powstańców wielkopolskich w ramach działań eksterminacyjnych skierowanych przeciw wielkopolskim elitom. Powstańcy osadzeni zostali w obozie w Forcie VII w Poznaniu, gdzie poddawani byli bestialskiemu traktowaniu przez strażników obozowych, a następnie mordowani lub wywożeni do obozów koncentracyjnych. Fragmenty tworzonych przez Trzecią Rzeszę przed wybuchem II wojny światowej list proskrypcyjnych Polaków, którzy mieli zostać aresztowani po wkroczeniu armii niemieckiej do Polski. Na listach znaleźli się także powstańcy wielkopolscy.Imienna lista członków Związku Powstańców Wielkopolskich, sporządzona przez funkcjonariuszy niemieckiej służby bezpieczeństwa (Sicherheitsdienst, SD). Lista sporządzona została na podstawie polskich dokumentów przejętych przez Einsatzgruppe VI we wrześniu 1939 r.
Powstańcy wielkopolscy, osadzeni przez Niemców w obozie w Żabikowie, byli poddawani brutalnemu śledztwu, jakie prowadzono przeciwko nim w poznańskiej siedzibie Tajnej Policji Państwowej (Geheime Staatspolizei, gestapo) w byłym Domu Żołnierza. Podczas wielomiesięcznych przesłuchań byli bestialsko torturowani, a po odwiezieniu do obozu żabikowskiego doświadczali wszystkich okrucieństw życia „za drutami”.Fotografia stykowa wykonana w byłym Domu Żołnierza więźniowi obozu w Żabikowie, powstańcowi wielkopolskiemu Kazimierzowi Dolacie, urodzonemu 12 lutego 1884 r. w Ryczywole w powiecie obornickim, który zmarł 30 kwietnia 1944 r. w obozie w Żabikowie.Dokumenty ze śledztwa prowadzonemu przeciwko Kazimierzowi Dolacie, którego gestapo oskarżyło o wrogą wobec Trzeciej Rzeszy działalność polityczną i używanie fałszywego nazwiska. W dokumentach podkreślono fakt przynależenia Kazimierza Dolaty do organizacji kombatanckiej powstańców wielkopolskich. Akt zgonu oraz dokument z podpisem komendanta obozu w Żabikowie SS-Hauptsturmführera Hansa Reinholda Waltera, które poświadczały śmierć Kazimierza Dolaty w obozie w Żabikowie. Jako przyczynę śmierci podano zapalenie płuc.
Budynek Dworca Głównego w Poznaniu w okresie okupacji niemieckiej. Z tego miejsca Niemcy deportowali drogą kolejową do obozów koncentracyjnych powstańców wielkopolskich więzionych w Żabikowie. Powstańcy wielkopolscy, którzy uniknęli masowych aresztowań na początku okupacji niemieckiej, podjęli się ponownie czynnej walki o wolność wielkopolskiej ziemi. Trzecia Rzesza dążyła do „germanizacji ziemi”, co miało oznaczać usunięcie z Wielkopolski całej ludności polskiej i zniszczenie wszelkich śladów kultury polskiej. Warunki narzucone przez okupanta w Wielkopolsce m.in. poprzez masowe wysiedlenia Polaków i sprowadzanie niemieckich osadników, całkowitą kontrolę ludności polskiej, stosowanie odpowiedzialności zbiorowej, przymus pracy nałożony na wszystkich Polaków sprawiły, że prowadzenie walki konspiracyjnej wymagało niezwykłej odwagi i gotowości do poświęcenia własnego życia i wiązało się także z narażeniem życia swoich najbliższych. Nie złamało to ducha powstańców wielkopolskich, którzy ponownie stanęli do walki o niepodległą Wielkopolskę. Powstańcy działali w strukturach Służby Zwycięstwu Polski (SZP), Związku Walki Zbrojnej (ZWZ), a następnie w szeregach Armii Krajowej (AK). Wielu z nich było czynnych w strukturach narodowych, jak Narodowa Organizacja Bojowa (NOB), Narodowa Organizacja Wojskowa (NOW), a później w Narodowych Siłach Zbrojnych (NSZ) oraz w innych organizacjach, jak Wielkopolska Tajna Organizacja Powstańców (WTOP), Tajna Polska Organizacja Wojskowa (TPOW) czy Polska Niepodległa (PN). Funkcjonujący od kwietnia 1943 r. obóz w Żabikowie, noszący podczas okupacji urzędową nazwę Więzienie Policji Bezpieczeństwa i Wychowawczy Obóz Pracy Poznań-Żabikowo (Polizeigefängnis der Sicherheitspolizei und Arbeitserziehungslager in Posen-Lenzingen,), był miejscem osadzenia m.in. wielkopolskich konspiratorów. W obozie uwięziono ok. 50 powstańców wielkopolskich, którzy w większości zostali aresztowani przez gestapo za działalność podziemną. Osadzeni powstańcy doświadczyli okrucieństwa życia „za drutami”, poddawani byli brutalnemu śledztwu w siedzibie gestapo w Poznaniu w byłym Domu Żołnierza. Powstańcy wielkopolscy byli w obozie w Żabikowie rozstrzeliwani, ginęli z rąk oprawców obozowych, część deportowano do obozów koncentracyjnych. Na szczęście wielu z nich udało się przeżyć wojnę. Zgliszcza niemieckiego obozu karno-śledczego w Żabikowie. 1945 r.Fotografia legitymacyjna oraz dokumenty poświadczające osadzenie w Żabikowie Czesława Woltmanna, powstańca wielkopolskiego. Czesław Woltmann urodził się 11 lipca 1896 r. w Berdychowie w powiecie obornickim. Aresztowany przez gestapo 14 kwietnia 1944 r. pod zarzutem rzekomego przekazania mapy jeńcom radzieckim, został osadzony w obozie w Żabikowie, gdzie zmarł 7 czerwca 1944 r.
Stanisław Andrzejczak Urodził się 1 maja 1899 r. w Błociszewie. Aresztowany przez gestapo, był osadzony najpierw w Forcie VII w Poznaniu, a później w obozie w Żabikowie. Przeżył wojnę. Zmarł w 1967 r. w Mosinie. Wacław Andrzejewski Urodził się 11 września 1894 r. w Radoszkowie. Aresztowany w 1944 r. na podstawie donosu, osadzony był najpierw w Forcie VII w Poznaniu, następnie przeniesiony do obozu w Żabikowie. Po zwolnieniu z obozu powrócił do pracy w Biedrusku. Zmarł 24 lipca 1971 r. w Poznaniu.Telesfor Baranowski Urodził się 30 października 1900 r. w Woli. Aresztowany został przez gestapo 15 lipca 1944 r., tego samego dnia osadzony w obozie w Żabikowie, skąd deportowano go do KL Mauthausen, gdzie zginął 11 grudnia 1944 r. Ludwik Berus Urodził się 18 lipca 1902 r. w Borzęcicach. Aresztowany przez gestapo, osadzony został 6 stycznia 1945 r. w obozie w Żabikowie. Transportem kolejowym został deportowany do KL Sachsenhausen w trakcie ewakuacji obozu w Żabikowie. Później osadzony był w obozie KL Dachau, gdzie doczekał końca wojny. Zmarł 1 grudnia 1945 r. Edmund Bembnista Urodził się 20 października 1883 r. w Nowym Mieście na Pomorzu. Aresztowany pod koniec wojny przez gestapo, osadzony został w obozie w Żabikowie i przesłuchiwany był w byłym Domu Żołnierza, gdzie nie został rozpoznany. Udało mu się uzyskać zwolnienie z obozu żabikowskiego i po wojnie powrócił do Środy Wielkopolskiej. Zmarł w maju 1945 r. w Środzie Wielkopolskiej. Stanisław Brzóska Urodził się 25 marca 1903 r. w Poznaniu. Aresztowany 22 czerwca 1944 r. przez gestapo w Poznaniu. 4 lipca 1944 r. został osadzony w obozie w Żabikowie. Przeszedł brutalne śledztwo w byłym Domu Żołnierza. Rozstrzelano go na cmentarzu katolickim w Żabikowie 5 stycznia 1945 r. Brunon Hybiak Urodził się 11 września 1900 r. w Wielowsi pod Międzychodem. Aresztowany przez gestapo 12 listopada 1943 r., został osadzony najpierw w Forcie VII w Poznaniu, a następnie przeniesiony do obozu w Żabikowie. Niemcy rozstrzelali go w Żabikowie 20 lipca 1944 r. Jerzy Chrzanowski Urodził się 16 sierpnia 1889 r. w Łabiszynie. Po aresztowaniu go przez gestapo w czerwcu 1944 r., został osadzony w obozie w Żabikowie, skąd w lipcu 1944 r. deportowano go do KL Mauthausen. Zginął tam 27 lipca 1944 r.Piotr Cholewicki Urodził się 20 kwietnia 1897 r. w Nieszawie. Aresztowany został 8 sierpnia 1944 r. przez gestapo w Obornikach. Tego samego dnia przewieziono go do Poznania i osadzono w obozie w Żabikowie. Był przesłuchiwany w byłym Domu Żołnierza. W październiku 1944 r. został deportowany do KL Gross-Rosen, skąd w styczniu 1945 r. przeniesiono go do Litomierzyc. Zaginął bez wieści w maju 1945 r. Klemens Czerwiński Urodził się 12 listopada 1900 r. w Budzyniu. Aresztowany został przez gestapo 8 sierpnia 1944 r. i osadzony w obozie w Żabikowie. 28 września deportowano go do KL Gross-Rosen, a stamtąd zimą 1945 r. prowadzony był w „marszu śmierci” do KL Flossenbürg. Zmarł z wycieńczenia 11 kwietnia 1945 r.Józef Dostatni Urodził się 18 marca 1900 r. w Cielczy. Aresztowany został 4 kwietnia 1944 r przez gestapo i osadzony w obozie w Żabikowie. Stąd deportowano go najpierw do KL Auschwitz, a później do KL Gross-Rosen. W styczniu 1945 r. odjechał transportem ewakuacyjnym do Litomierzyc, z którego uciekł. Wziął udział w powstaniu w Pradze w maju 1945 r. Po wojnie zamieszkał w Cielczy i tam zmarł 25 maja 1998 r. Ludwik Jeżewicz Urodzony w 1894 r. w Mosinie. Aresztowany został 9 września 1944 r. przez Niemców i osadzony w obozie w Żabikowie. Z obozu żabikowskiego deportowano go do KL Auschwitz, skąd w 1944 został przeniesiony do KL Mauthausen. Zginął tam 5 października 1944 r. Stanisław Kaczmarek Urodzony 19 kwietnia 1898 r. w Zębowie. Aresztowany został przez Niemców w sierpniu 1944 r. w Obornikach Wielkopolskich, a 17 października osadzono go w obozie w Żabikowie. Stąd deportowano go kolejno do obozów koncentracyjnych Gross-Rosen, Mittelbau-Dora oraz Nordhausen, gdzie zginął w nieznanych okolicznościach. Andrzej Kłosowski Urodzony 25 listopada 1895 r. w Lechlinie. Aresztowany 10 listopada 1944 r. przez gestapo, osadzony został w obozie w Żabikowie. W styczniu 1945 r. prowadzony był wraz z innymi więźniami w „marszu śmierci” do obozu KL Sachsenhausen z którego wywieziony został do KL Mauthausen. W tym obozie zmarł 17 lutego 1945 r.Roman Kowalski Urodzony 2 sierpnia 1896 r. w Gnieźnie. Aresztowany został przez gestapo 6 grudnia 1943 r. i osadzony w obozie w Żabikowie. Uciekł 18 stycznia 1945 r. z kolumny roboczej więźniów wysłanej do pracy na ul. Grobla w Poznaniu. Przeżył wojnę. Zmarł 19 lipca 1976 r. w Poznaniu. Józef Kozyrowski Urodził się 3 stycznia 1893 r. w Poznaniu. Aresztowany został 21 lutego 1944 r. przez gestapo i osadzony w obozie w Żabikowie. Poddany był brutalnemu śledztwu w byłym Domu Żołnierza, zginął w nieznanych okolicznościach w dniu 11 października 1944 r. w obozie żabikowskim.Edmund Kruppik Urodził się 8 sierpnia 1890 r. w Skrzetuszu. Aresztowany został przez gestapo 29 lutego 1944 r. i osadzony w obozie w Żabikowie, skąd deportowano go do KL Gross-Rosen. Tam zginął 30 września 1944 r. Andrzej Kurasz Urodził się 24 października 1880 r. w Plewiskach pod Poznaniem. W 1942 r. został po raz pierwszy aresztowany i osadzony w Forcie VII w Poznaniu, z którego wysyłano go do pracy przy budowie obozu w Żabikowie. Zwolniony z Fortu VII, został ponownie aresztowany w marcu 1943 r. za rzekome zaniedbanie obowiązków w pracy i osadzony w obozie w Żabikowie. W październiku 1943 r. został zwolniony i skierowany przez Niemców ponownie do pracy. Zmarł w lutym 1959 r. w Poznaniu. Jan Lechert Urodzony 8 czerwca 1898 r. w Pakrzynie. Aresztowany przez gestapo w Jarogniewicach w lipcu 1944 r., został osadzony w Żabikowie 27 lipca 1944 r. Zginął w styczniu 1945 r. w dniu likwidacji obozu. Jan Lubiński Urodził się 16 lipca 1897 r. w Zbietce. Aresztowany został przez gestapo 8 sierpnia 1944 r. i osadzony w obozie w Żabikowie. Przeszedł ciężkie śledztwo w byłym Domu Żołnierza. We wrześniu 1944 r. został deportowany do KL Gross-Rosen. W styczniu 1945 r., po wyzwoleniu obozu przez Armię Czerwoną, powrócił do domu. Zmarł 17 czerwca 1971 r. w Obornikach.Ludwik Mańczak Urodził się 7 lipca 1884 r. w Gułtowach. Aresztowany został 8 sierpnia 1944 r. przez gestapo i osadzony w obozie w Żabikowie. We wrześniu 1944 r. deportowano go do KL Gross-Rosen, gdzie zginął 2 stycznia 1945 r. Stanisław Marchelek Urodził się w 1878 r. Aresztowany został 9 września 1943 r. przez Niemców w akcji odwetowej dokonanej na Polakach w Mosinie. Został osadzony w obozie w Żabikowie, skąd deportowany był do KL Auschwitz, gdzie 15 grudnia 1943 r. zginął. Roman Nawrot Urodził się 30 sierpnia 1894 r. w Brodach. Aresztowany 2 kwietnia 1944 r. przez gestapo, został 29 kwietnia 1944 r. osadzony w obozie w Żabikowie, skąd deportowano go do KL Gross-Rosen. Zginął w trakcie ewakuacji tego obozu w styczniu 1945 r.Kazimierz Niesobski Urodził się 2 marca 1890 r. w Joance. Aresztowany przez gestapo 19 października 1943 r. w Skalmierzycach, został przewieziony do Poznania i osadzony w Forcie VII, a następnie w obozie w Żabikowie, gdzie został rozstrzelany 7 maja 1944 r. Michał Patryas Urodził się 17 września 1889 r. w Starym Grodzie. Aresztowany 27 czerwca 1944 r przez gestapo w miejscu swego urodzenia, osadzony został w byłym Domu Żołnierza i poddany brutalnemu śledztwu. 22 lipca 1944 r. osadzono go w obozie w Żabikowie, gdzie zginął 30 września 1944 r. Janusz Podlewski Urodził się 20 czerwca 1897 r. w Koźminie. Aresztowany 14 lipca 1944 r. przez gestapo, dzień później został osadzony w obozie w Żabikowie. Przeszedł ciężkie śledztwo w byłym Domu Żołnierza. Z Żabikowa został przeniesiony we wrześniu 1944 r. do więzienia we Wrocławiu, potem do Brna oraz Wiednia, następnie osadzony w KL Mauthausen, gdzie został wyzwolony przez Amerykanów. Zmarł 1 lutego 1977 r. w Koźminie. Antoni Prałat Urodził się 28 grudnia 1889 r. w Grodzisku pow. Leszno. Aresztowany 19 lipca 1944 r. przez gestapo, przeszedł ciężkie śledztwo w Lesznie, a następnie w byłym Domu Żołnierza w Poznaniu. Osadzony został 22 lipca 1944 r. w obozie w Żabikowie, a stamtąd deportowany do KL Mauthausen, gdzie wyzwolony został przez Amerykanów. Zmarł 31 października 1946 r. w Tarnowej Łące.Stanisław Przybysz Urodził się w 1903 r. w Dąbrowie koło Mogilna. Aresztowany przez gestapo w styczniu 1942 r., więziony był najpierw w obozie w Inowrocławiu, potem przewieziony do Poznania. Osadzono go najpierw w Forcie VII, a potem w obozie w Żabikowie. Przesłuchiwany był w byłym Domu Żołnierza. Z Żabikowa został deportowany do KL Gross-Rosen. Przeżył wojnę, zmarł 29 maja 1978 r. w Krakowie. Franciszek Sayna Urodził się 1 stycznia 1903 r. w Zechau w Niemczech. Aresztowany przez gestapo w sierpniu 1944 r. w Obornikach, został 30 sierpnia 1944 r. osadzony w obozie w Żabikowie, skąd w styczniu 1945 r. był deportowany transportem kolejowym do KL Sachsenhausen, a następnie do KL Buchenwald. W maju 1945 r. powrócił do domu. Zmarł 4 kwietnia 1970 r. w Poznaniu.Kazimierz Szalczyński Urodził się 20 stycznia 1895 r. w Rogoźnie. Aresztowany podczas okupacji niemieckiej w Chodzieży przez gestapo, został w dniu 23 września 1944 r. osadzony w obozie w Żabikowie. Zginął w nieznanych okolicznościach. Franciszek Tuczyński Urodził się 16 grudnia 1899 r. w Pleszewie. Aresztowany został przez gestapo w swojej rodzinnej miejscowości i osadzony w obozie w Żabikowie w dniu 5 grudnia 1944. Zwolniono go z obozu w dniu 14 stycznia 1944 r. Przeżył wojnę i powrócił do Pleszewa. Zmarł 7 października 1966 r. w Pleszewie.Jan Wegner Urodził się w 1901 r. w Lidzbarku Warmińskim. Aresztowany został 24 stycznia 1944 r. przez gestapo i w kwietniu 1944 r.
płk Edmund Effert Urodził się 21 listopada w Koronowie. Po wybuchu I wojny światowej w 1914 r. wysłany został na front zachodni. Od dnia 24 kwietnia 1919 r. służył w Armii Wielkopolskiej. Walczył także na froncie wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. W 1928 r. awansowany został do rangi podpułkownika. Podczas kampanii wrześniowej w 1939 r. brał udział w obronie Warszawy. Zaprzysiężony został do SZP z zadaniem organizowania struktur w Poznaniu. W marcu 1942 r. nawiązał także kontakt z Poznańskim Okręgiem NOW. Pełniąc tytularnie funkcję komendanta WTOP, prowadził rozmowy z komendantem Okręgu Poznańskiego AK płk. Henrykiem Kowalówką w sprawie połączenia się tych organizacji. Po utworzeniu NSZ został członkiem Komendy Okręgu. Aresztowany 7 listopada 1943 r., został osadzony najpierw w Forcie VII, a następnie w Żabikowie. Był wielokrotnie brutalnie przesłuchiwany w siedzibie gestapo w byłym Domu Żołnierza. Zmarł 7 czerwca 1944 r. w Żabikowie, w wyniku ciężkich obrażeń odniesionych w śledztwie.kpt Edward Bączkowski Urodził się 1 października 1886 r. w Maciejowie. Po wybuchu I wojny światowej został powołany do armii niemieckiej. W styczniu 1919 r. znalazł się w szeregach uczestników Powstania Wielkopolskiego, pełnił funkcję komendanta Straży Ludowej w Krotoszynie. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. Podczas kampanii wrześniowej w 1939 r. ewakuował się na wschód. Jesienią 1939 r., zamieszkał w Krotoszynie i zaangażował się w działalność konspiracyjną. W 1940 r. zaprzysiężony został do ZWZ i objął funkcję komendanta Obwodu Krotoszyn. Rozbudował miejscową siatkę konspiracyjną. W 1941 r. współpracował z organizacją „Ojczyzna”. Jako inspektor w Inspektoracie Rejonowym AK Krotoszyn, przyczynił się do powstania placówek AK w Gostyniu i w Rawiczu oraz odbudowy struktur AK w Lesznie. Aresztowany przez gestapo 15 listopada 1943 r. w Krotoszynie, osadzony został w Forcie VII, a od kwietnia 1944 r. przebywał w obozie Żabikowie, gdzie zmarł 6 czerwca 1944 r. na skutek ran odniesionych w trakcie kilkumiesięcznego brutalnego śledztwa.kpt Edward Bączkowski Urodził się 1 października 1886 r. w Maciejowie. Po wybuchu I wojny światowej został powołany do armii niemieckiej. W styczniu 1919 r. znalazł się w szeregach uczestników Powstania Wielkopolskiego, pełnił funkcję komendanta Straży Ludowej w Krotoszynie. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. Podczas kampanii wrześniowej w 1939 r. ewakuował się na wschód. Jesienią 1939 r., zamieszkał w Krotoszynie i zaangażował się w działalność konspiracyjną. W 1940 r. zaprzysiężony został do ZWZ i objął funkcję komendanta Obwodu Krotoszyn. Rozbudował miejscową siatkę konspiracyjną. W 1941 r. współpracował z organizacją „Ojczyzna”. Jako inspektor w Inspektoracie Rejonowym AK Krotoszyn, przyczynił się do powstania placówek AK w Gostyniu i w Rawiczu oraz odbudowy struktur AK w Lesznie. Aresztowany przez gestapo 15 listopada 1943 r. w Krotoszynie, osadzony został w Forcie VII, a od kwietnia 1944 r. przebywał w obozie Żabikowie, gdzie zmarł 6 czerwca 1944 r. na skutek ran odniesionych w trakcie kilkumiesięcznego brutalnego śledztwa.Bronisław Maron Urodził się 28 kwietnia 1888 r. w Koślince. Po wybuchu I wojny światowej został w 1914 r. wcielony do armii niemieckiej. Podczas Powstania Wielkopolskiego walczył na południowym froncie powstańczym. W 1923 r. został burmistrzem w Śmiglu, a następnie objął urząd szefa administracji miejskiej w Chodzieży. Podczas kampanii wrześniowej w 1939 r. zorganizował w Chodzieży administrację zastępczą oraz Straż Obywatelską. Wiosną 1940 r. zaangażował się w działalność konspiracyjną. Zaprzysiężony został do organizacji „Ojczyzna” i ZWZ. Od 1942 r. był członkiem AK. Przysięgę organizacyjną złożył przed kpt. Janem Kamińskim. Wiosną 1942 r. został szefem Referatu Wojskowego Inspektoratu Rejonowego AK w Chodzieży i przystąpił do budowania struktur Obwodu Chodzieskiego AK. Aresztowany 8 sierpnia 1944 r. przez Niemców, osadzony został w więzieniu w Chodzieży, a następnie w Poznaniu w więzieniu przy ul. Młyńskiej. 18 sierpnia 1944 r. przeniesiono go do Żabikowa, gdzie zmarł 22 sierpnia 1944 r. wskutek obrażeń poniesionych podczas brutalnego śledztwa w byłym Domu Żołnierza.Stanisław Broniarz Urodził się 30 marca 1886 r. w Czmoniu. Po wybuchu I wojny światowej służył w kompanii sanitarnej we Francji. W grudniu 1918 r. zdezerterował z wojska niemieckiego, aby przyłączyć się do Powstania Wielkopolskiego. W okresie międzywojennym działał aktywnie m.in. w poznańskim środowisku sportowym i spółdzielczym. W latach 1924–1927 pełnił funkcję prezesa Klubu Sportowego Warta. Od momentu wybuchu II wojny światowej podjął się działalności konspiracyjnej, nawiązując kontakt z kierownictwem TPOW. Związana z nim grupa konspiratorów z TPOW działała samodzielnie do lutego 1943 r., gdy po rozmowach z kpt. Janem Kamińskim została włączona do AK z zadaniem odbudowy Inspektoratu Rejonowego AK Poznań i przyczyniła się do odbudowy łączności konspiracyjnej w Poznaniu. Aresztowany w marcu 1944 r. przez gestapo, poddany został brutalnemu śledztwu w byłym Domu Żołnierza. Osadzono go w obozie w Żabikowie, skąd 23 czerwca 1944 r. deportowano do KL Gross Rosen, gdzie w dniu 11 lipca 1944 r. zginął.Stanisław Broniarz Urodził się 30 marca 1886 r. w Czmoniu. Po wybuchu I wojny światowej służył w kompanii sanitarnej we Francji. W grudniu 1918 r. zdezerterował z wojska niemieckiego, aby przyłączyć się do Powstania Wielkopolskiego. W okresie międzywojennym działał aktywnie m.in. w poznańskim środowisku sportowym i spółdzielczym. W latach 1924–1927 pełnił funkcję prezesa Klubu Sportowego Warta. Od momentu wybuchu II wojny światowej podjął się działalności konspiracyjnej, nawiązując kontakt z kierownictwem TPOW. Związana z nim grupa konspiratorów z TPOW działała samodzielnie do lutego 1943 r., gdy po rozmowach z kpt. Janem Kamińskim została włączona do AK z zadaniem odbudowy Inspektoratu Rejonowego AK Poznań i przyczyniła się do odbudowy łączności konspiracyjnej w Poznaniu. Aresztowany w marcu 1944 r. przez gestapo, poddany został brutalnemu śledztwu w byłym Domu Żołnierza. Osadzono go w obozie w Żabikowie, skąd 23 czerwca 1944 r. deportowano do KL Gross Rosen, gdzie w dniu 11 lipca 1944 r. zginął.Franciszek Unrug Urodził się 11 grudnia 1887 r. w Oschats w Saksonii. W chwili wybuchu Powstania Wielkopolskiego był aktywnym członkiem Straży Obywatelskiej w Poznaniu. We wrześniu 1939 r. współpracował z prezydentem Poznania Cyrylem Ratajskim do chwili przejęcia władzy przez Niemców. Nawiązał kontakt z dowództwem SZP i uczestniczył w tworzeniu związków konspiracyjnych w Wielkopolsce. W listopadzie 1939 r. otrzymał konspiracyjne polecenie przyjęcia niemieckiej listy narodowościowej (VD), co miało mu usprawnić pracę podziemną. Kierując całością spraw związanych z walką cywilną, wspierał takie inicjatywy konspiracyjne, jak wydawanie tajnej gazetki „Dla Ciebie Polsko”. Uważano go za faktycznego szefa „Uprawy” w Wielkopolsce, tajnej organizacji ziemian, zorganizowanej celem wsparcia finansowego działalności podziemnej. W swoim majątku w Wyszakowie zorganizował punkt nasłuchu i nadawania radiowego. Aresztowany 5 lipca 1944 r. przez gestapo, został 7 lipca 1944 r. osadzony w obozie w Żabikowie, skąd przewożony był na przesłuchania do byłego Domu Żołnierza. 18 grudnia 1944 r. deportowano go do KL Stutthof, gdzie zginął 19 stycznia 1945 r. ppor. Edmund Marzyński Urodził się 23 października 1896 r. w Poznaniu. Po wybuchu I wojny światowej został wcielony do armii niemieckiej i wysłany na front zachodni. We wrześniu 1918 r. zdezerterował z wojska. Powrócił do Poznania i wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) zaboru pruskiego. Kierował III Drużyną Harcerską im. Mieczysława I. Brał udział w Powstaniu Wielkopolskim; walczył m.in. w rejonie lotniska Ławica oraz na terenie miasta Poznania. Podczas kampanii wrześniowej w 1939 r. przebywał w Warszawie. Po powrocie do Poznania r. został wysłany przez Niemców do pracy w Biurze Statystycznym Dyrekcji Kolejowej w Poznaniu, co wykorzystał w swojej pracy konspiracyjnej. W 1941 r. został zaprzysiężony do ZWZ i skierowany do Wydziału II Inspektoratu Rejonowego AK Poznań. Następnie działał w Samodzielnym Wydziale Kolejnictwa Okręgu Poznańskiego AK i był szefem wywiadu w Inspektoracie Rejonowym AK Poznań. Aresztowany 4 lutego 1944 r. przez gestapo w Poznaniu, więziony był w byłym Domu Żołnierza, Forcie VII oraz w obozie w Żabikowie, gdzie 19 lipca 1944 r. został rozstrzelany. ppor. Edmund Marzyński Urodził się 23 października 1896 r. w Poznaniu. Po wybuchu I wojny światowej został wcielony do armii niemieckiej i wysłany na front zachodni. We wrześniu 1918 r. zdezerterował z wojska. Powrócił do Poznania i wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) zaboru pruskiego. Kierował III Drużyną Harcerską im. Mieczysława I. Brał udział w Powstaniu Wielkopolskim; walczył m.in. w rejonie lotniska Ławica oraz na terenie miasta Poznania. Podczas kampanii wrześniowej w 1939 r. przebywał w Warszawie. Po powrocie do Poznania r. został wysłany przez Niemców do pracy w Biurze Statystycznym Dyrekcji Kolejowej w Poznaniu, co wykorzystał w swojej pracy konspiracyjnej. W 1941 r. został zaprzysiężony do ZWZ i skierowany do Wydziału II Inspektoratu Rejonowego AK Poznań. Następnie działał w Samodzielnym Wydziale Kolejnictwa Okręgu Poznańskiego AK i był szefem wywiadu w Inspektoracie Rejonowym AK Poznań. Aresztowany 4 lutego 1944 r. przez gestapo w Poznaniu, więziony był w byłym Domu Żołnierza, Forcie VII oraz w obozie w Żabikowie, gdzie 19 lipca 1944 r. został rozstrzelany. kpt Sylwester Pniewski Urodził się 29 grudnia 1900 r. w Poznaniu. Od 1918 r. działał w Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) zaboru pruskiego.
Dr Konrad Kolszewski, prawnik, adwokat, dyplomata był jednym z wybitnych przedstawicieli wielkopolskiej elity. Urodził się 9 czerwca 1881 r. w Gliwicach. W 1899 r. uzyskał maturę w gimnazjum w Wągrowcu. Studiował prawo i ekonomię w Berlinie i Rostocku i w 1904 r. otrzymał stopień doktora obojga praw. Od początku swej aktywnej działalności na rzecz walki o polskość związany był z obozem narodowo- demokratycznym. Po złożeniu egzaminu asesorskiego przeniósł się w 1908 r. do Poznania, gdzie czynnie angażował się jako adwokat w obronę Polaków przed polityką władz pruskich, występując m.in. w procesie dotyczącym słynnej sprawy dzieci wrzesińskich. Działał także na polu kulturalno-oświatowym jako członek Towarzystwa Czytelni Ludowych i współtworzył Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Poznaniu. Jako jeden z niewielu Polaków zasiadał w latach 1908–1918 w Radzie Miejskiej m. Poznania. Podczas I wojny światowej został wcielony do armii niemieckiej i wysłany do Warszawy. Walczył w Powstaniu Wielkopolskim, a następnie zaangażował się w przygotowanie powstania narodowego na Pomorzu. Konrad Kolszewski, lata 30. XX w.Po odzyskaniu niepodległości aktywnie zaangażował się w działania prawne oraz dyplomatyczne na rzecz odrodzonej Polski. Był urzędnikiem do specjalnych poruczeń przy premierze RP Ignacym J. Paderewskim. Podczas trwania konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 r. był członkiem delegacji polskiej. W 1920 r. współdziałał w przygotowaniach plebiscytu na Warmii i Mazurach, a w 1922 r. uczestniczył w rokowaniach z Niemcami w Dreźnie i w Genewie w sprawie Górnego Śląska. W okresie międzywojennym aktywnie wspierał życie polityczne, oświatowe, społeczne, kulturalne oraz gospodarcze Wielkopolski. Opublikował wiele prac z dziedziny prawa administracji oraz edukacji i oświaty pozaszkolnej. Był zaangażowany w działalność Stowarzyszenia Polonia-Italia. Za udział w Powstaniu Wielkopolskim został oznaczony Krzyżem za Waleczność, a za uczestnictwo w walce o Górny Śląsk otrzymał Krzyż Śląski. Po wybuchu II wojny światowej nie opuścił Poznania. Niestety nieznana jest działalność dr. Konrada Kolszewskiego w okresie okupacji niemieckiej. Aresztowany przez gestapo w grudniu 1944 r., w styczniu 1945 został osadzony w obozie w Żabikowie. Zginął podczas ewakuacji kolejowej więźniów obozu żabikowskiego do KL Sachsenhausen. Konrad Kolszewski w 1943 r. Na odwrocie zdjęcia widnieje odręczny opis: „Poznań 1943, w ostatnią Wielkanoc wojny barbarzyńskiej”.Dr Konrad Kolszewski (drugi z prawej) w salonie wystawowym w Poznaniu obok kompozytora Feliksa Nowowiejskiego (drugi z lewej), rzeźbiarza Władysława Marcinkowskiego (pierwszy z lewej) oraz lektora języka włoskiego Antonio Stefaniniego (pierwszy z prawej). 1935 r. Członkowie Towarzystwa Polonia-Italia na cmentarzu na poznańskiej Cytadeli przy grobie włoskiego lotnika Vincenzo Cittadiniego, poległego w Powstaniu Wielkopolskim. Po prawej stronie wśród zgromadzonych widoczny dr Konrad Kolszewski. 1935 r.Zawiadomienie imienne wysłane 16 maja 1913 r. do dr. Konrada Kolszewskiego jako radnego poznańskiego przez pruską komisje wyborczą. Dr Konrad Kolszewski był w grupie zaledwie 12 Polaków, którzy zasiadali w poznańskiej Radzie Miejskiej przed wybuchem Powstania Wielkopolskiego. Zaproszenie na bal na rzecz funduszu żelaznego Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych wysłane dr. Konradowi Kolszewskiemu 30 stycznia 1910 r. Dr Konrad Kolszewski przez cały okres swojej działalności społecznej wspierał życie kulturalne w Wielkopolsce. List z 1 grudnia 1929 r. Ambasady Królewskiej Włoch do dr. Konrada Kolszewskiego. Dr Konrad Kolszewski w okresie międzywojennym aktywnie uczestniczył w działalności Stowarzyszenia Polonia-Italia.
Walenty Bayer urodził się 2 lutego 1899 r. w Czempiniu. Uczęszczał początkowo do szkoły powszechnej w Czempiniu, a następnie do gimnazjum klasycznego w Śremie. W 1917 r. został powołany do armii niemieckiej i wysłany jako szeregowiec na front zachodni. Powrócił do Poznania w grudniu 1918 r., 29 grudnia tego roku przedostał się do rodzinnego Czempinia i wstąpił do oddziałów Straży Ludowej. W styczniu 1919 r. wstąpił jako ochotnik w szeregi 1. Pułku Ułanów Wielkopolskich i brał udział w walkach pod Miałą, Nakłem i Rynarzewem. Po zakończeniu działań powstańczych walczył w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. W okresie międzywojennym pracował w administracji państwowej. W 1920 r. rozpoczął pracę w Poznańskiej Dyrekcji Ceł, a od 1935 r. pracował w Urzędzie Celnym w Gdyni. W 1938 r. objął stanowisko naczelnika Urzędu Celnego w Zbąszyniu, wówczas miasta leżącego na granicy polsko-niemieckiej. Był odznaczony przez władze polskie za udział w Powstaniu Wielkopolskim. Walenty Bayer w okresie międzywojennym.Patent wydany 3 listopada 1921 r., nadający Walentemu Bayerowi prawo do noszenia Odznaki Pamiątkowej Wojsk Wielkopolskich. Legitymacja służbowa Walentego Bayera z 1935 r., uprawniająca go jako pracownika administracji celnej do korzystania z ulg w przejazdach środkami komunikacji.Podczas kampanii wrześniowej w 1939 r. został przez Niemców ujęty jako zakładnik w Zbąszyniu, a następnie zwolniony. Podczas okupacji został skierowany jako księgowy do majątku Perzyny w powiecie nowotomyskim. Tam aresztowało go gestapo w dniu 18 lutego 1944 r. Został osadzony jako więzień polityczny najpierw w Forcie VII w Poznaniu, a następnie w obozie w Żabikowie i był przesłuchiwany w byłym Domu Żołnierza. 15 maja 1944 r. został zwolniony z obozu żabikowskiego. Po zakończeniu II wojny światowej pełnił w 1945 r. stanowisko wójta gminy Zbąszyń oraz naczelnika Urzędu Celnego w Zbąszyniu. Brał udział w pomocy i rozlokowaniu repatriantów z Kresów Wschodnich, przysłanych do zasiedlenia tzw. Ziem Odzyskanych. Od grudnia 1945 r. skierowany został do organizacji placówki celnej w Rzepinie (wówczas noszącym nazwę Rypin Lubuski). Był pierwszym naczelnikiem nowo powstałego Urzędu Celnego w tym mieście. W 1949 r. rozpoczął pracę w Urzędzie Celnym w Poznaniu. W 1953 r. przeszedł w stan spoczynku, a w latach 1957–1968 ponownie pracował w administracji celnej. Zmarł w 25 maja 1981 r. w Gostyniu. Walenty Bayer (pierwszy z prawej) w okresie Powstania Wielkopolskiego.Świadectwo dojrzałości uzyskane przez Walentego Bayera 23 marca 1920 r., wystawione przez Ministerstwo Byłej Dzielnicy Pruskiej i uprawniające do podjęcia studiów wyższych. Pismo urzędowe informujące o przeniesieniu z dniem 15 listopada 1945 r. Walentego Bayera, dotychczasowego Naczelnika Urzędu Celnego w Zbąszyniu do pracy na tym samym stanowisku w nowym Urzędzie Celnym w Rzepinie (wówczas Rypinie Lubuskim).
