Członkowie Komisji Obywatelskiej podczas oględzin terenu poobozowego w Żabikowie 24 marca 1945 r. Ze zbiorów Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie

Zaraz po wyzwoleniu Poznania rozpoczęły się śledztwa prowadzone przez polskie organa władzy sądowej i prokuratorskiej w sprawie zbrodni popełnionych przez załogę na terenie obozu karno-śledczego w Żabikowie w ostatnim okresie jego funkcjonowania. Śledztwo dotyczyło również Polaków rozstrzelanych podczas egzekucji w styczniu 1945 r. na cmentarzu katolickim w Żabikowie. 24 marca 1945 r. Komisja Obywatelska przeprowadziła wizję lokalną terenu byłego obozu karno-śledczego w Żabikowie. Przewodniczył jej przedstawiciel Polskiego Czerwonego Krzyża w Poznaniu dr Stanisław Babski. Wśród członków Komisji byli m.in. pierwszy powojenny wójt Żabikowa Jakub Stefański, proboszcz parafii p.w. św. Barbary w Żabikowie ks. Marian Tomaszewski, a także przedstawiciel „Głosu Wielkopolskiego” Albin Wietrzykowski, autor publikacji, jaka ukazała się w 1946 r., opisującej zbrodnie niemieckie dokonane na Polakach w Żabikowie. Podczas oględzin miejsca po byłym obozie w Żabikowie członkowie Komisji korzystali z informacji więźniów tego obozu: Franciszka Owczarzaka i Jadwigi Andrzejewskiej. Wyniki oględzin obiektów poobozowych zawarto w protokole.

Protokół dokonanych w dniu 24 marca 1945 r. oględzin terenu byłego obozu karno-śledczego w Żabikowie przez Komisję Obywatelską. Ze zbiorów Instytutu Pamięci Narodowej

Z kolei w dniach 28–29 maja 1945 r. Komisja Sądowo-Lekarska, w skład której wchodzili m.in.: Wacław Jonsik, prokurator Specjalnego Sądu Karnego w Poznaniu, Józef Rzędowski, sędzia okręgowy śledczy w Poznaniu, prof. dr Ludwik Skubiszewski z Zakładu Anatomii Patologicznej Uniwersytetu Poznańskiego oraz dr Stanisław Łaguna, adiunkt i kierownik Zakładu Medycyny Sądowej Uniwersytetu Poznańskiego, przeprowadziła na cmentarzu katolickim w Żabikowie ekshumacje ciał Polaków zamordowanych przez Niemców w styczniu 1945 r. Komisji towarzyszyli przedstawiciele władz państwowych i lokalnych, duchowieństwa oraz prasy. Komisja udała się na miejsce wskazane przez zawiadowcę cmentarza Wojciecha Tuliszkę, świadka egzekucji dokonanej w dniu 22 stycznia 1945 r. przez nieznany oddział SS na grupie 33 Polaków pochodzących z okolic Makowa Mazowieckiego, deportowanych z więzienia w Działdowie do KL Sachsenhausen.

Zdjęcie z ekshumacji dokonanej na cmentarzu katolickim w Żabikowie w dniach 28–29 maja 1945 r. Fot. Władysław Kinitz. Ze zbiorów Instytutu Pamięci Narodowej

Mogiła zbiorowa z ciałami ofiar odsłonięta podczas ekshumacji na cmentarzu katolickim w Żabikowie w dniach 28–29 maja 1945 r. Fot. Władysław Kinitz. Ze zbiorów Instytutu Pamięci Narodowej

Komisja stwierdziła istnienie we wskazanym miejscu trzech mogił  pierwszej mogile miały znajdować się ciała osób zamordowanych w dniu 22 stycznia 1945 r., natomiast w dwóch pozostałych pochowano więźniów obozu karno-śledczego w Żabikowie, rozstrzelanych 9 i 12 stycznia 1945 r. Komisja przystąpiła do odsłonięcia pierwszej mogiły. Natrafiono na leżące w bezładzie zwłoki 33 osób. Nogi dwóch ofiar skute były żelaznymi kajdanami. Ekshumowane ciała oznaczono celem identyfikacji i sfotografowano, a następnie przeniesiono na murawę, gdzie poddano je szczegółowym oględzinom. Na podstawie znalezionych dokumentów, zapisków, notatek oraz przedmiotów osobistych ustalono tożsamość 17 ofiar. Wśród nich była jedna kobieta, której tożsamość została jednak ustalona błędnie. Po identyfikacji zwłoki zostały poddane sekcji celem ustalenia przyczyny śmierci. Ciała osób zastrzelonych przez Niemców w dniu 22 stycznia 1945 r. zostały pochowane we wspólnej mogile znajdującej się na cmentarzu w Żabikowie.

Kolejną ekshumację na cmentarzu katolickim w Żabikowie przeprowadzono 11 maja 1946 r. Komisji Sądowo-Lekarskiej przewodniczył Alfons Lehmann, wiceprokurator Sądu Specjalnego Karnego w Poznaniu. Odsłonięto dwie mogiły zbiorowe, wskazane rok wcześniej przez zawiadowcę cmentarza Wojciecha Tuliszkę jako miejsca pochówku więźniów obozu karno-śledczego w Żabikowie, zamordowanych 9 i 12 stycznia 1945 r. W pierwszej mogile znaleziono 10 bezładnie położonych zwłok, w drugiej odkryto szczątki 11 osób. Zwłoki pozbawione były odzienia. Wśród zwłok znaleziono ciało więźniarki obozu w Żabikowie, która w styczniu 1945 r. była w dziewiątym miesiącu ciąży.

Komisja przystąpiła także do odsłonięcia znajdującej się w pobliżu trzeciej mogiły, w której znaleziono przykryte kocami ciała trzech osób, wśród których rozpoznano Leona Bąbelka (ur. 8 czerwca 1902 r.) oraz Józefa Strzyżewskiego (ur. 10 lutego 1881 r.), więźniów Żabikowa, zamordowanych w dniu likwidacji obozu. Doc. dr Stanisław Łaguna, reprezentujący poznański oddział Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce, kierował zespołem, który przeprowadził sekcję ekshumowanych zwłok. Wyniki sekcji przedstawił w obszernym sprawozdaniu z dnia 15 maja 1946 r.

Zdjęcie z ekshumacji dokonanej w dniach 28–29 maja 1945 r. na cmentarzu katolickim w Żabikowie. Fot. Władysław Kinitz, 1945 r. Ze zbiorów Instytut Pamięci Narodowej

Przedmioty znalezione podczas ekshumacji. Fot Stanisław Łaguna, [w:] „Morderstwo masowe dokonane przez Niemców na cmentarzu w Żabikowie w świetle rozważań sądowo-lekarskich”, Poznań 1945, mps pracy habilitacyjnej, s. 92

Protokół oględzin obiektów poobozowych z dnia 24 marca 1945 r. oraz sprawozdanie z ekshumacji dokonanej na cmentarzu w Żabikowie w dniach 28–29 maja 1945 r. zostały włączone do aktu oskarżenia w procesie przeciwko byłemu namiestnikowi Rzeszy w Kraju Warty Arthurowi Greiserowi, jaki odbył się w latach 1945–1946 w Poznaniu.

We wrześniu 1945 r. prokurator Sądu Specjalnego Karnego w Poznaniu Wacław Jonsik oraz aplikant Sądu Okręgowego w Poznaniu Marian Kaczmarek rozpoczęli przesłuchania byłych więźniów obozu karno-śledczego w Żabikowie. W latach 70. XX w. kontynuowano śledztwo w sprawie zbrodni popełnionych w Żabikowie w ramach działalności Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Poznaniu^[1]. Żadne śledztwo nie zakończyło się jednak procesem przeciwko oprawcom z obozu karno-śledczego w Żabikowie. Zbrodnie dokonane podczas funkcjonowania obozu karno-śledczego w Żabikowie oraz podczas jego likwidacji i ewakuacji więźniów nigdy nie zostały osądzone.

Artykuł w piśmie „Wolność”, nr 82 z 7 kwietnia 1945 r. Ze zbiorów Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie

Mogiła zbiorowa na cmentarzu parafialnym w Luboniu, w której pochowano więźniów z Krasnosielca, więźniów obozu w Działdowie, zamordowanych w Żabikowie 22 stycznia 1945 r. oraz więźniów obozu żabikowskiego, rozstrzelanych w egzekucjach w styczniu 1945 r. Fot. Krzysztof Ciechanowski, 2022 r.

^[1] Główną Komisję Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce (i jej terenowe organy) przekształcono w 1949 r. w Główną Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce.