Muzeum Martyrologiczne w Żabikowie, istniejące od 1979 r., usytuowane jest na terenie byłego niemieckiego więzienia policji bezpieczeństwa i obozu karno-wychowawczego. Jest instytucją kultury samorządu województwa wielkopolskiego. Sprawuje – na obszarze swego działania – statutową opiekę nad Miejscami Pamięci, którymi są tereny i obiekty byłych obozów i miejsc zagłady.
Misją Muzeum jest zachowanie pamięci o ofiarach zbrodni niemieckich, dokonanych na terenie Wielkopolski, prowadzenie działalności wystawienniczej, naukowej, edukacyjnej oraz ochrona i konserwacja reliktów poobozowych. W sposób szczególny Muzeum dokumentuje historię pierwszego niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem, obozu w Żabikowie oraz 144 obozów pracy przymusowej dla Żydów w Wielkopolsce.
Muzeum współdziała z innymi muzeami, krajowymi i zagranicznymi ośrodkami naukowo-badawczymi oraz stowarzyszeniami mającymi podobne cele.
Anna Ziółkowska
Koncepcja programowo-organizacyjna
Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie
na lata 2020-2025
Luboń, sierpień 2019 r.
WSTĘP
Muzeum Martyrologiczne w Żabikowie, usytuowane jest na terenach byłego niemieckiego więzienia policji bezpieczeństwa i obozu karno-wychowawczego. Od chwili powstania placówki muzealnej, tj. od 1979 r. zajmuje się dokumentowaniem losów osób osadzonych w obozie żabikowskim. Jest jedyna placówką naszego regionu zajmującą się także dokumentowaniem historii i losów więźniów żydowskich osadzonych łącznie w 144 obozach pracy przymusowej w Wielkopolsce.
Od 2013 r. w strukturze Muzeum, na prawach oddziału zamiejscowego znajduje się Muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem, działającego na terenach pierwszego niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w którym wymordowano ok. 200 tys. osób. Ofiarami tego obozu byli przede wszystkim Żydzi z Polski, a także Żydzi z Niemiec, Austrii, Czechosłowacji, Luksemburga, Romowie i Sinti deportowani z pogranicza austriacko-węgierskiego, dzieci czeskie z Lidic. Na mocy Ustawy z maja 1999 r. teren byłego obozu Kulmhof obok siedmiu innych miejsc natychmiastowej zagłady utworzonych przez Niemców na terytorium Polski podlega szczególnej ochronie. Sprawia to, że tereny byłego niemieckiego, nazistowskiego obozu zagłady Kulmhof są jednym z ważniejszych miejsc pamięci w Polsce i Europie.
Od kilku już lat Muzeum stanęło przed wyzwaniem opowiedzenia o cierpieniu i śmierci, które było udziałem więźniów obozu w Żabikowie i Kulmhof już bez Świadków Czasu, którzy z roku na rok coraz liczniej odchodzą. Dzisiaj pamięć o tych wydarzeniach kierujemy do młodego pokolenia, dla którego dramat Ofiar i skala zbrodni dokonana w tych obozach jest nie tylko trudna do wyobrażenia, ale jest przede wszystkim odległym faktem historycznym. Zatem przed Muzeum, które jest depozytariuszem pamięci stoi zadanie jej utrwalania i rozumnego z niej czerpania tak, by przyszłość nie powielała błędów historii. Doceniając i rozumiejąc wagę stojącego przed nami zadania poszukujemy nowoczesnej formy przekazu historycznego i społecznego, tak aby wpływać również na rozwój osobowości odbiorów przekazywanej wiedzy. Żabikowo i Chełmno nad Nerem opowiadają przede wszystkim o człowieku i to nie tylko o tym, który w tych Miejscach cierpiał i ginął ale przede wszystkim o nas samych o współczesnych ludziach, odpowiedzialnych za poszanowanie praw drugiej osoby, przeciwdziałanie przemocy i dyskryminacji.
To zadanie wymaga od nas stałego ulepszania dotychczasowych metod pracy edukacyjnej, nawiązujących do tzw. pedagogiki pamięci, dostosowanej do coraz młodszego odbiorcy, tworzenia wystaw mówiących o tragicznej przeszłości jednocześnie z wykorzystaniem nowoczesnych form współczesnego muzealnictwa i środków przekazu.
I. Misja Muzeum
Celem Muzeum zgodnie z jego misją jest ochrona i zachowanie dziedzictwa ważnego dla współczesnych i przyszłych obywateli, zachowanie pamięci o ofiarach zbrodni popełnionych przez nazistowskie Niemcy w Wielkopolsce. W sposób szczególny kultywujemy pamięć i dokumentujemy historię pierwszego niemieckiego nazistowskiego obozu śmierci Kulmhof w Chełmnie nad Nerem, obozu w Żabikowie i 144 obozów pracy przymusowej dla Żydów w Wielkopolsce. Misję tę realizujemy poprzez działania wystawiennicze, wydawnicze, edukacyjne, naukowe, ochronę i konserwację reliktów poobozowych.
Przyświeca nam uczynienie z Muzeum nowocześnie funkcjonującej placówki, otwartej na wielostronną współpracę z partnerami krajowymi i zagranicznymi, która przyciąga historią i bogatą ofertą muzealną.
II. Ramowy program działalności Muzeum
W zamierzeniach programowo-organizacyjnych uwzględniam w przedłożonej koncepcji aktualną działalność Muzeum. Jest to szczególnie istotne w przypadku oddziału w Chełmnie nad Nerem, który po przeprowadzeniu szeregu inwestycji podstawowych niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania placówki może rozwijać swoją aktywność merytoryczną w dziedzinie wystawienniczej, edukacyjnej, wydawniczej i realizować Misję oraz cele statutowe. Zrealizowany w ostatnich latach program pokazał, że Muzeum może być ważnych partnerem przedsięwzięć o znaczeniu ogólnokrajowym i międzynarodowym, być organizatorem ważnych wydarzeń rocznicowych, partnerem w krajowych i zagranicznych projektach naukowych. Potwierdzeniem wysoko ocenianej, dotychczasowej działalności Muzeum są najwyższe lokaty zdobywane w Programach Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego jak również wielokrotne zdobywane nagrody w prestiżowym konkursie „Izabella”, promującym najważnejsze wydarzenia muzealne w województwie wielkopolskim.
1. Działalność wystawiennicza
Muzeum w Żabikowie
Priorytetowym przedsięwzięciem będzie modernizacja ekspozycji stałej pt.: „Obozy pracy przymusowej dla Żydów. Reichsautobahnlagern”, która zostanie zaprezentowana w nowej przejrzystej oprawie plastycznej i wzbogacona o nowe obiekty, pozyskane w ostatnim czasie w wyniku kwerend krajowych i zagranicznych (fotografie, dokumenty).
Planowana rozbudowa Muzeum powoli na tworzenie wystaw czasowych w sali przeznaczonej specjalnie do tego celu, a której Muzeum jest dotąd pozbawione. Pozwoli to na prezentowanie ekspozycji własnych jak i powstałych przy udziale partnerów zewnętrznych krajowych i zagranicznych. W tym celu zamierzam jeszcze ściślej współpracować z pokrewnymi muzeami w Polsce. Podobnie zamierzam współpracować z miejscami pamięci na terenach byłych obozów koncentracyjnych w Niemczech, Austrii, tj. z miejscami do których deportowano więźniów z obozu w Żabikowie. Zamierzam tworzyć zarówno wystawy historyczne jak i obrazujące różne aspekty życia obozowego (np.: „Sztuka w obozie wobec śmierci”, „Życie religijne więźniów”, „Kobiety w obozach”, oraz cykl wystaw „Z Żabikowa do Sachsenhausen, Gross-Rosen, Auschwitz, Mauthausen, Ravensbrück itp.). Częścią ekspozycji plenerowej będą tablice informacyjno-historyczne, które zamierzam ustawić w najważniejszych miejscach związanych z funkcjonowaniem obozu.
Działalność wystawiennicza uwzględniać będzie także podejmowanie tematów wynikających z przypadających rocznic, a także takich, które będą uwzględniać potrzeby otoczenia. Dotyczy to szczególnie np. prezentacji działalności konspiracyjnej Wielkopolan (np. Armia Krajowa, Szare Szeregi), funkcjonowania poszczególnych obozów pracy przymusowej dla Żydów w powiatach województwa wielkopolskiego. Takie wystawy powstawać będą przy współudziale np. lokalnych szkół, domów kultury i pomocy organizacji społecznych kultywujących historię swoich regionów.
Zamierzam przygotować wystawę planszową traktującą o historii obozu w Żabikowie, której prezentowanie będę oferować zainteresowanym instytucjom, szkołom i organizacjom społeczno-kulturalnym.
Muzeum w Chełmnie nad Nerem
Ekspozycję muzealną w Oddziale w Chełmnie stanowi zachowany budynek spichlerza – świadek dramatycznych wydarzeń ostatnich dni i godzin funkcjonowania obozu Kulmhof, a także ruiny piwnic pałacu – miejsca skąd prowadzono przyszłe ofiary do stojących w jego pobliżu samochodów – komór gazowych. Zarówno te obiekty jak i inne zachowane ślady obozu (np. doły śmieciowe, studnia obozowa) są zaznaczone systemem tablic informacyjnych. Uzupełnieniem takiej prezentacji muzealnej będzie organizacja wystaw czasowych w sali ekspozycyjnej. Zamierzam także wykorzystać wolną przestrzeń byłego obozu wokół ruin pałacu gdzie prezentowanie zostaną wystawy:
– cyklu kilku ekspozycji, które będą koncentrować się nie tylko na dziejach obozu Kulmhof i jego ofiar, ale także na okupacyjnej historii tzw. Kraju Warty i zagładzie ludności żydowskiej w Generalnym Gubernatorstwie.
Nadto zamierzam zorganizować następujące wystawy czasowe:
– „Moja ostatnia prośba … Testament ostatnich więźniów” w 75. rocznicę likwidacji getta łódzkiego i deportacji Żydów do obozu Kulmhof;
– „Dzielnice zamknięte – niemieckie getta dla Żydów w Kraju Warty”;
– „To pozostało po nich” – wystawa artefaktów odnalezionych podczas badań archeologicznych na terenie byłego obozu;
Przy współpracy z łódzkim Centrum Dialogu im. Marka Edelmana oraz muzeów okręgowych i regionalnych planuję zorganizować wystawę:
– „Deportacja Żydów z getta łódzkiego i poszczególnych tzw. gett prowincjonalnych do obozu Kulmhof”;
Przy współpracy z Żydowskim Muzeum Galicja w Krakowie zamierzam zorganizować następujące wystawy:
– „Dziewczyna z pamiętnika. W poszukiwaniu Rywki z łódzkiego getta”;
– „Wszystkie drogi… Historia Żydów ocalałych z Zagłady”;
– „Listy do Sali. Życie młodej kobiety w nazistowskich obozach pracy”.
Przy współpracy z gminami żydowskimi z Niemiec, Austrii, Czech, Luksemburga i Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi (Oddział „Stacja Radegast”) zamierzam przedstawić cykl kilku wystaw pod wspólnym tytułem:
– „Deportacja ludności żydowskiej z Europy Zachodniej do Kulmhof”. Wystawa ma w założeniu przedstawić losy poszczególnych osób. Większość przywiezionych zginęła bez śladu. Wizerunki niektórych z nich ocalały w nielicznych zachowanych dokumentach a pamięć o nich kultywuje nieliczna grupa ludzi ocalałych, a także Centra Dokumentacji badające zagładę Żydów w poszczególnych krajach.
Przy współpracy z Państwowym Muzeum na Majdanku Oddział w Bełżcu zamierzam udostępnić wystawę czasową:
– „Każda ofiara ma swoje imię”.
Każda wystawa zorganizowana w Muzeum w Żabikowie i oddziale w Chełmnie nad Nerem zostanie udostępniona zwiedzającym w dwóch wersjach językowych polskiej i angielskiej.
2. Działalność naukowa
Działalność naukowo-badawcza stanowi podstawę intelektualną wszystkich przedsięwzięć muzealnych. Planowane kierunki jej działalności obejmują całą zasadniczą pracę Muzeum. Są one nie tylko wynikiem dotychczasowego dorobku Muzeum w tej dziedzinie, ale stanowią także punkt wyjścia do rozwijania i podejmowania nowych kierunków badawczych. Służą powstawaniu nowych wystaw i przygotowywanych scenariuszy, pisaniu artykułów, komunikatów, wystąpień wygłaszanych lub publikowanych w wydawnictwach własnych bądź w opracowaniach obcych. Efekty pracy naukowo-badawczej mają szczególnie fundamentalne znaczenie dla misji edukacyjnej prowadzonej w Żabikowie i Chełmnie nad Nerem.
Szczególnie ważne w pracy badawczej obu muzeów będzie prowadzenie dalszych badań archiwalnych. Zamierzam kontynuować kwerendy w archiwach polskich (zwłaszcza Archiwach Państwowych w Poznaniu, Płocku, Łodzi, Lesznie, Pile, Koninie), w archiwach austriackich, niemieckich, czeskich i Luksemburga. Planuję także przeprowadzenie kwerendy w Archiwum Państwowym Federacji Rosyjskiej. Już wstępnie przeprowadzona kwerenda w tym archiwum potwierdza, że znaleźć tam będzie można dokumentację dotyczącą obozu w Żabikowie i Kulmhof. Pozyskanie w wyniku kwerend dokumenty, ikonografie, świadectwa (np. informacje np. o ofiarach) służyć będą pracownikom Muzeum, uczestnikom spotkań edukacyjnych, studentom w poznaniu coraz to nowych faktów z dziejów Żabikowa, Kulmhof i obozów pracy przymusowej dla Żydów. Wyniki tych badań poprzez udział w konferencjach, seminariach organizowanych w kraju i zagranicą dotrą do szerokiego grona odbiorców. Zamierzam zatem nadal współpracować z naukowcami z Niemiec, Czech, Izraela, Austrii, USA, Wielkiej Brytanii, którzy reprezentują uznane w świecie centra badań naukowych dotyczących II wojny światowej i Zagłady (np. Yad Vashem, Muzeum Holokaustu w Waszyngtonie, Archiwum Austriackiego Ruchu Oporu, Institut für Zeitgeschichte w Monachium itp.). Dotyczy to także krajowych ośrodków naukowych zajmujących się problematyką zagłady oraz Muzeów – Miejsc Pamięci.
W ramach działalności naukowej zamierzam zrealizować następujące projekty badawcze i przedsięwzięcia:
Muzeum w Żabikowie
1/ „Raport z Lenzingen” – zakończenie opracowania naukowego raportu sędziego SS dotyczącego obozu w Żabikowie. Jest to jedyny, zachowany dokument wytworzony przez administrację niemiecką w Trzeciej Rzeszy dotyczący funkcjonowania obozu i krytycznej działalności jego komendanta H. Waltera;
2/ „Wielkopolanki deportowane z Żabikowa i Wielkopolski do KL Ravensbrück w latach 1940‒1945”;
3/ „Deportacje z Kraju Warty do KL Sachsenhausen”;
4/ „Więźniowie obozu w Żabikowie deportowani do w KL Gross-Rosen”;
5/ „Deportacja więźniów obozu Posen-Lenzingen do KL„Mauthausen”.
Kontynuowane będą badania dotyczące: obozu w Żabikowie oraz jego więźniów; obozów pracy przymusowej dla Żydów w Kraju Warty a także załogi obozowej.
Kontynuowany będzie projekt Archiwum Historii Mówionej, tj. nagrywanie wspomnień świadków wydarzeń czasów okupacji 1939‒1945.
Zamierzam podjąć badania dotyczące analizy roli niemieckich firm prywatnych wykorzystując niewolniczą pracę więźniów obozów pracy przymusowej dla Żydów.
Muzeum w Chełmnie nad Nerem:
1/ kontynuacja projektu badawczego „Każda ofiara ma swoje imię” polegającego na personifikacji ofiar Kulmhof i badania losów poszczególnych osób. W tym celu zamierzam przeprowadzić kwerendę w archiwum Terezin Memorial – Ghetto Museum mająca na celu pozyskanie dokumentacji dotyczącej Żydów praskich deportowanych do Litzmannstadt Getto (łódzkiego getta), a następnie do obozu zagłady Kulmhof oraz dzieci czeskich przewiezionych do obozu przesiedleńczego w Litzmannstadt i przetransportowanych w lipcu 1942 r. do Kulmhof. Podobne kwerendy zostaną przeprowadzone w archiwach i centrach dokumentujących zagładę Żydów w Austrii, Niemczech i Luksemburgu;
2/ zamierzam podjąć temat badawczy dotyczący rozwoju infrastruktury ludobójstwa w Kulmhof (samochód-komora gazowa, krematoria polowe w lesie rzuchowskim);
3/ kontynuacja badań dotyczących zagłady ludności żydowskiej, w miasteczkach położonych najbliżej obozu Kulmhof;
4/ kontynuowanie projektu poświęconego zagładzie ludności romskiej w obozie Kulmhof;
5/ prowadzone będą nadal kwerendy nad poszerzeniem archiwum muzealnego w materiały wtórne (np. procesowe dot. załogi obozowej i inne śledztwa);
6/ planuję kontynuowanie opracowywania dotychczasowych badań archeologicznych, tj.: zabezpieczania zabytków (inwentaryzacja), sporządzenie katalogu zabytków, dalsze opracowywanie kart naukowych materiałów archeologicznych;
7/ kontynuowane będą prace nad chronologią wydarzeń obozu całej historii obozu Kulmhof.
W ramach pracy naukowo-badawczej będzie nadal udzielana pomoc merytoryczna ekipom filmowym krajowym i zagranicznym przy realizacji przedsięwzięć filmowych dotyczących obozu Kulmhof, Żabikowa, obozów pracy przymusowej dla Żydów, dziedzictwa kulturowego Żydów, strat osobowych i materialnych Wielkopolski w czasie II wojny światowej i osobom prywatnym, rodzinom więźniów i ofiar obozów. Pracownicy merytoryczni Muzeum wezmą także udział w zewnętrznych zespołach badawczych dokumentujących okupację w Kraju Warty oraz podejmą się recenzji wydawniczych artykułów i publikacji tematycznie związanych ze statutową działalnością placówki.
3. Działalność edukacyjna
Szczególne miejsce w działalności Muzeum zajmuje edukacja. Ma ona służyć nie tylko propagowanie wiedzy historycznej, upamiętnieniu ofiar i wszystkich osadzonych w obozach, ale także służyć refleksji na przeszłością. Wszystkie działania edukacyjne podejmowane przez Muzeum mają na celu zapoznanie z mechanizmami zbrodni oraz uwarunkowaniami społeczno-politycznymi, które miały wpływ na realizację np. polityki ludnościowej przez nazistowskie Niemcy wobec Polaków i Żydów prowadzącej do ich zagłady. Zadania edukacyjne zamierzam realizowane w pierwszej kolejności przy wykorzystaniu zbiorów Muzeum (artefakty, ikonografia, dokumenty, relacje Świadków Czasu) a także innych materiałów historycznych, udostępnionych przez pokrewne Muzea, archiwa czy osoby prywatne. Pomocne w realizacji działań edukacyjnych będą materiały edukacyjne dla nauczycieli już przygotowane przez Muzeum („Wielkopolanie w obozie karno-śledczym w Żabikowie; „Obozy pracy przymusowej dla Żydów w Wielkopolsce”; „Niemiecki obóz zagłady Kulmhof”).
Planuję kontynuację i rozszerzenie w Muzeum w Żabikowie i Chełmnie nad Nerem następujących projektów:
1/ lekcje muzealne dostosowane poziomem wiedzy i niezbędnego ich zrozumienia do wieku uczniów a skierowane do szkół różnego szczebla nauczania. W ofercie Muzeum jest 15 tematów lekcyjnych, które zamierzam powiększyć w zależności od zainteresowań szkół i potrzeb wyrażanych przez nauczycieli. W przypadku Muzeum w Chełmnie tematy lekcyjne i materiały pomocnicze przygotowane są także w wersji angielskiej.
2/ warsztaty (historyczne i artystyczno-historyczne) np.: „Prawo do wolności”; „Akcja Żonkile”; „Ocalić od zapomnienia”; „»Obrazy mimo wszystko«. Fotografia Zagłady”; „Od rzeczy do muzealium. Historia, którą skrywała ziemia”; „Historia pewnego chłopca. Icchak Szymkiewicz z Czachulca”; „Testament ostatnich więźniów. Świadectwo zagłady w Kulmhof”; „Niewiarygodne obrazy cierpienia. Dramat ofiar Kulmhof w świetle świadectw archiwalnych”; „Symbole Holokaustu - ostatnie słowa ofiar…”; „Dwie twarze getta. Godność i człowieczeństwo w dzielnicy zamkniętej”; „The symbols of the Holocaust – the last words of the Victims…”; „K jak Księga”; „Sylwetki zbrodniarzy SS-Sonderkommando Kulmhof/ Profiles of the criminals”; „Na pamiątkę wielkiego cudu – Chanuka, żydowskie Święto Świateł”; „Archival and archeological sources about history of Kulmhof death camp i The symbols of the Holocaust – the last words of the Victims…”;
3/ projekty edukacyjne: „Życie równoległe”; w ramach którego przewidziany jest 1-dniowy pobyt studyjny wraz z grupą młodzieży z V LO w Poznaniu im. Klaudyny Potockiej w Poznaniu w miejscu pamięci Sachsenhausen; „Wielkopolanki w obozie Ravensbrück”, w ramach którego przewidziany jest 1-dniowy pobyt studyjny wraz z grupą młodzieży ze Szkoły Podstawowej w Mosinie w miejscu pamięci Ravensbrück; „Kadry z miejsca….”, organizowane w Narodowym Dniu Pamięci Ofiar Niemieckich Nazistowskich Obozów Koncentracyjnych i Obozów Zagłady; „ Prawa człowieka”; „Pamięć o przeszłości dla przyszłości” warsztaty edukacyjne dla osadzonych w zakładach karnych w Poznaniu i Łodzi.
Projekty edukacyjne obejmować będą także kontynuację cieszących się dużym zainteresowaniem następujących zajęć: „Żabikowo-podwójny krajobraz”; „Wspólnie zachowajmy pamięć. Okupacyjne losy Wielkopolan”; „Getto – żydowskie dzielnice mieszkaniowe w Kraju Warty”; „Kultura Żydów polskich”; „Prawo do wolności”; „Dworzec”; „Historia ewakuacji byłego obozu niemieckiego w Żabikowie (Posen-Lenzingen)”; „Okupacyjny dzień powszedni – życie codzienne Polaków okupowanym Poznaniu”;
3/ objazdy edukacyjne:
Proponowane będą w szczególności dla zainteresowanych życiem, kulturą Żydów na pograniczu województwa wielkopolskiego, łódzkiego i kujawsko-pomorskiego. Planuję realizację następujących objazdów edukacyjnych np.: „Śladami pamięci Żydów łódzkich” „Śladami pamięci Żydów kolskich” „Śladami pamięci Żydów kutnowskich”; „Żydzi poznańscy – zapomniane miejsca obecności Żydów w mieście”; „Od obozu pracy przymusowej do obozu zagłady Kulmhof”
4/ pobyty studyjne, wycieczki historyczno-edukacyjne:
Zamierzam realizować jedno lub kilkudniowe zajęcia, skierowane do uczniów szkół średnich i studentów z kraju i zagranicy. Zajęcia takie zakładają aktywne poznawanie przeszłości poprzez poznawanie wiedzy o obozach: Kulmhof; Żabikowie i pracy przymusowej dla Żydów w Wielkopolsce, zwiedzanie terenów byłych obozów i ekspozycji muzealnych. Jednym elementów pobytu studyjnego jest praca nad źródłami, wysłuchanie relacji byłych więźniów i Świadków Czasu. Zamierzam rozszerzyć akcję pobytów studyjnych w muzeum w Żabikowie i Chełmnie nad Nerem przy współpracy starostów województwa wielkopolskiego, którzy swoim patronatem i wsparciem finansowym mogą pomóc w odwiedzeniu tych miejsc pamięci. Akcja ta objęła bowiem dotąd powiat szamotulski.
Dla studentów zagranicznych (Niemcy, Austria) pobyt w Muzeum będzie najczęściej elementem większego projektu edukacyjnego dot. np. zagłady Żydów europejskich. Spotkania te będą służyć także dialogowi kultur pamięci o miejscach zagłady w Polsce, Niemcze czy Austrii i inspiracją dyskusji o nauczaniu w miejscach pamięci i wykorzystaniu ich potencjału edukacyjnego.
5/ odczyty i prelekcje:
W ramach odczytów i prelekcji dotyczących II wojny światowej ze szczególnym uwzględnieniem losów mieszkańców ziem wcielonych do Trzeciej Rzeszy zamierzam doraźnie reagować na sugestie nauczycieli, opiekunów grup studentów oraz innych zainteresowanych (np. słuchaczy Uniwersytetów Trzeciego Wieku).
Muzeum ma zamiar włączyć się także w cykl spotkań edukacyjnych („Powtórka przed…”), przygotowujących przyszłych studentów historii a organizowanych przez Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Zajęcia te są wsparciem edukacji szkolnej dla najbardziej ambitnej i z zainteresowanej poznaniem przeszłości młodzieży.
6/ Workcamp
Zamierzam kontynuować cieszące się dotąd dużym zainteresowanie dwutygodniowe wolontariackie obozy młodzieżowe pod nazwą Workcamp organizowane przy współpracy ze Stowarzyszeniem „Jeden Świat” – Międzynarodowy Wolontariat dla Pokoju. Obozy młodzieżowe odbywać się będą w Żabikowie i Chełmnie. Poza wymierną korzyści dla Muzeum, tj. np. wykonaniem prac porządkowych, w części edukacyjnej spotkania będą okazją poznania historii obu obozów, zapoznania się z ekspozycjami stałymi i czasowymi. Młodzież wysłucha prelekcji na temat sytuacji Polaków i Żydów w Kraju Warty, pozna miejsca związane z kulturą i tradycją żydowską w Łodzi i Poznaniu, weźmie udział w warsztatach edukacyjnych przygotowanych przez Muzeum.
7/ staże i praktyki
Zamierzam kontynuować formę staży w Żabikowie i Chełmnie nad Nerem, dla studentów takich kierunków jak historia (specjalizacja: archiwistyka), archeologia, kulturoznawstwo, studia edukacyjne czy studentów Akademii Wychowania Turystycznego – kierunek turystyka, którzy są zainteresowani tzw. turystyką historyczną.
8/ projekcja filmów własnych:
W ramach działań edukacyjnych zamierzać upowszechniać wiedzę o okupacji, losach poszczególnych osób osadzonych w obozach poprzez prezentację następujących, własnych filmów, zrealizowanych przez pracowników Muzeum: „Byliśmy strażnikami”;, Listy do Lilly” (wersja w języku polskim i angielskim); „Stadion”; „Tiegenhof” (wersja w języku polskim i angielskim); „Zniewolony Poznań” (wersja w języku polskim i angielskim), a także racje byłych więźniów i świadków czasu w ramach cyklu: „Z Archiwum Historii Mówionej”.
Jedną z form edukacji będzie uczestnictwo w corocznej akcji „Zapal znicz pamięci”, które upamiętnia ofiary egzekucji publicznych przeprowadzonych przez oddziały Einsatzkommanndo w pierwszych miesiącach okupacji na ziemi łódzkiej, Śląsku i w Wielkopolsce.
9/ spotkania z nauczycielami
Przy współpracy Ośrodków Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli w Poznaniu, Koninie, Kaliszu, Łodzi zamierzać przygotować spotkania dla nauczycieli różnych szczebli nauczania w ramach szkoleń metodycznych dotyczące edukacji w miejscach pamięci. Podczas spotkań nauczyciele wysłuchają historii obozów, informacji o możliwościach edukacyjnych tych miejsc, wezmą udział w warsztatach. W ramach tych działań planuję zorganizować:
– seminarium dydaktyczne: „Walor edukacyjny wizyty w Muzeum-Miejscu Pamięci”;
– konferencję edukacyjną pt.: „Obecni nieobecni... Pamięć o Żydach w edukacji regionalnej pogranicza Wielkopolski, Kujaw Wschodnich i ziemi łódzkiej”.
4. Działalność wydawnicza
Zamierzam kontynuować dotychczasową formę aktywności wydawniczej Muzeum. Wystawom własnym a także wydarzeniom rocznicowym przygotowanym przez Muzeum w Żabikowie i Oddział w Chełmnie nad Nerem będą towarzyszyć wydawnictwa okolicznościowe (katalogi, foldery, leporella, plakaty). Planujemy kontynuowania realizacji filmów traktujących o obozie w Żabikowie, obozie zagłady Kulmhof i obozach pracy przymusowej dla Żydów w Wielkopolsce, w których – o ile będzie to możliwe – zostaną wykorzystane nagrane przez Muzeum relacje byłych więźniów, rodzin i Świadków Czasu. Wykorzystanie zostanie także materiał ikonograficzny i dokumenty ze zbioru Muzeum.
Planuję wydanie następujących publikacji:
Muzeum w Żabikowie
– „Raport z Lenzingen” – książka ;
– „Obóz w Żabikowie” – książka;
– „Obozy pracy przymusowej dla Żydów w Wielkopolsce w latach okupacji hitlerowskiej (1941-1943”)
– „Z Lenzingen do Auschwitz”; – broszura;
– „Z Lenzingen do Gross-Rosen”; – broszura;
– „Z Lenzingen do Sachsenhausen”; – broszura;
– „Z Lenzingen do Ravensbrück; – broszura;
– „Z Lenzingen do Mauthausen”; – broszura;
Planuję dodruk dotychczasowych publikacji („Żabikowo. Archeologia Miejsca Pamięci”, folderów muzealnych i płyt DVD z relacjami Świadków Czasu).
Zamierzam kontynuować edycję nowych bądź dodruk tek edukacyjnych (dotychczas Muzeum wydało trzy teki edukacyjne) dla uczniów i materiały pomocnicze dla nauczycieli obejmujące zagadnienia związane z historią obozów i różnymi aspektami życia Polaków, Żydów w tzw. Kraju Warty. Teki zostaną opracowane tak jak dotychczas przez pracowników Muzeum, nauczycieli szkół różnego szczebla nauczania województwa wielkopolskiego i Zakład Dydaktyki Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Muzeum w Chełmnie nad Nerem
– „Obóz zagłady Kulmhof” – monografia popularno-naukowa;
– „Uciekinierzy z zaświatów” – książka ;
– „Obóz zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem” – katalog wystawy stałej;
– „Polskie Państwo Podziemne o zagładzie Żydów w obozie Kulmhof”
Planuję dodruk następujących publikacji:
– „Cień Zagłady. Początki funkcjonowania niemieckiego obozu zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem”;
– Heinz May – „Wielkie kłamstwo. Narodowy socjalizm w postaci nieznanej narodowi niemieckiemu”. Wznowienie tej publikacji zostanie pokryte z środków Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Poznaniu.
Zamierzam wszystkie wydawnictwa muzealne wydać w dwóch wersjach językowych polskiej i angielskiej.
5. Gromadzenie zbiorów
Na zbiory Muzeum w Żabikowie składają się przedmioty, dokumenty osobiste, nielegalna korespondencja wysłana z obozu fotografie, przekazane przez nich samych bądź przez ich rodziny. Muzeum gromadzi także materiały dokumentujące życie Polaków w okupowanej Wielkopolsce oraz dokumentację dotyczącą obozów pracy przymusowej dla Żydów. Oddzielną część zbiorów stanowią relacje spisane bądź nagrane w formie DVD. Wszystkie one pomagają w odtworzeniu wiedzy o działalności obozu oraz pozwalają bliżej poznać losy osób w nim osadzonych.
Natomiast główną część zbiorów Oddziału w Chełmnie nad Nerem stanowią przedmioty pozyskane w wyniku badań archeologicznych prowadzonych na terenie byłego obozu Kulmhof. Niestety rzadko są one uzupełniane fotografiami czy inną dokumentacją.
Zamierzam nadal powiększać zbiory o dary przekazywane Muzeum przez rodziny, w tym spuścizny po zmarłych osadzonych w obozie. Cennym uzupełnieniem tak pozyskanych obiektów jest zbiór dokumentów, fotografii i innych pamiątek pochodzących z okresu międzywojennego.
Muzeum będzie także reagować na oferty składane przez antykwariaty i kupować przedmioty związane tematycznie ze statutową działalnością Muzeum.
Poza gromadzeniem nabytków celem Muzeum będzie także dbałość o właściwe ich przechowywanie i ochronę zgodnie z obowiązującymi wymogami konserwatorskim. Temu celowi służyć będą pomieszczenia archiwum i magazynu – których dotąd Muzeum nie posiada – w nowoprojektowanym budynku Muzeum w Żabikowie.
III. Cele strategiczne
Po ocenie zadań stawianych przed Muzeum przewiduję na najbliższa lata realizację następujących celów strategicznych:
Muzeum w Żabikowie
1/ rozbudowa dotychczas istniejącej bazy lokalowej Muzeum.
Obecnie posiadamy wykonany projekt architektoniczny nowego skrzydła budynku, zatwierdzony przez konserwatora zabytków, posiadamy wszystkie niezbędne decyzje branżowe na przyłącza wodociągowe, elektryczne oraz kanalizacyjne, wreszcie zgodę na budowę wydaną przez Starostę Powiatu Poznańskiego (łącznie z wydanym dziennikiem budowy). Opracowane zostaną do końca 2019 r. projekty wykonawcze wraz z kosztorysami (projekty architektoniczne i wykonawcze zostały już sfinansowane z środków MKiDN w ramach Programów Ministra „Opieka nad Miejscami Pamięci”). W ramach rozbudowy planuję dobudowanie nowego skrzydła budynku i stworzenie w ten sposób dodatkowej powierzchni w której znajdowałaby się: biblioteka z czytelnią, archiwum, magazyn oraz sala wystaw czasowych, która może być wykorzystywana jako sala audiowizualna na około 100 osób. W sali tej będą odbywać się konferencje, seminaria edukacyjne dla nauczycieli oraz realizowane projekty edukacyjne takie jak np. lekcje muzealne, warsztaty, przeznaczone dla młodzieży szkół różnego szczebla nauczania, a także zajęcia ze studentami. Nadto będzie tam można wyświetlać filmy, prezentacje multimedialne własne oraz z zasobów filmoteki muzealnej. Jak dotychczas Muzeum nie ma wyodrębnionej sali do prowadzenia tego typu działalności. Muzeum posiada bibliotekę liczącą około 7 900 pozycji, znajdującą się obecnie na powierzchni około 30 m² co utrudnia udostępnienie zainteresowanym księgozbioru. Powiększenie powierzchni użytkowej biblioteki wraz z utworzeniem stanowisk pracy dla osób z zewnątrz pozwoli na właściwe przechowywanie książek. Szczególnie istotnym będzie stworzenie pomieszczeń do przechowywania archiwaliów, zbiorów muzealnych, artefaktów, dla których obecna powierzchnia jest niewystarczająca i nie spełnia wymogów zalecanych przez MKiDN dotyczących ochrony zabytków;
2/ renowacja terenu byłego obozu polegająca na: wykonaniu tablic informacyjno-historycznych opisujących poszczególne obiekty poobozowe; wykonaniu makiety obozu oraz przeniesieniu kamieni z tablicami memoratywnymi na teren pomiędzy Muzeum a byłym obozem;
3/ odnowienie tablic z nazwiskami ofiar obozu w Żabikowie;
4/ stworzenie nowej stałej ekspozycji poświęconej historii obozów pracy przymusowej dla Żydów związanych z budową autostrady w latach okupacji niemieckiej na odcinku Poznań – Frankfurt nad Odrą;
Muzeum w Chełmnie nad Nerem
1/ renowacja mogił, tzw. włocławskiej i romskiej na polu II i III w lesie rzuchowskim;
2/ wymiana starych, pochodzących z lat 60. XX w. ścieżek betonowych na całym terenie w lesie rzuchowskim i wokół pomnika PAMIĘTAMY;
3/ trwałe zabezpieczenie terenu wokół pomnika ofiar polskich, rozstrzelanych w lesie rzuchowskim w listopadzie 1939 r.;
4/ stworzenie „Trasy Pamięci”, prowadzącej od Koła przez wsie Powiercie i Zawadka do Chełmna nad Nerem;
5/ konserwacja artefaktów – zakup specjalistycznego sprzętu do pomiarów wilgotności i temperatury w magazynie – miejscu przechowywania obiektów.
IV. Optymalizacja pracy i zatrudnienia
W ramach optymalizacji pracy zamierzam – wobec deklaracji o przejściu na emeryturę starszych pracowników – dokonać przeglądu zakresu czynności pracowników i nowe stanowiska dostosować do faktycznych kwalifikacji i kompetencji zawodowych. Dotyczy to także likwidacji stanowiska pracy – pracownik działalności podstawowej (osoba bez ukończonych studiów wyższych), które nie figuruje w obowiązującym wykazie stanowisk pracy w Muzeach.
Celem podniesienia kompetencji zawodowych zamierzam kierować pracowników merytorycznych na podyplomowe studia i to: Studia Podyplomowe w Zakresie Ochrony
i Zarządzania Kolekcją Muzealną na Uniwersytecie im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, Podyplomowe Studium Muzeologiczne na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie; Totalitaryzm – Nazizm - Holokaust organizowane przez Miejsce Pamięci i Muzeum Auschwitz-Birkenau.
Podniesieniu kwalifikacji pracowników służyć ma również uczestnictwo w seminariach: „Judaizm – Dzieje i Kultura Żydów Polskich –Holokaust” w Instytucie Pamięci Yad Vashem; szkoleniach organizowanych przez Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów; szkoleniach organizowane przez Fundację Muzeów Wielkopolskich.
Planuję także kierowanie pracowników Muzeów na kursy i seminaria dokształcające, które będą organizowane przez inne muzea.
Od 2019 r. pracownicy Muzeum korzystają z możliwości nauki języka angielskiego. Zamierzam tę formę podniesienia pracowniczych kwalifikacji językowych kontynuować
w kolejnych latach w ramach kursu podstawowego i zaawansowanego.
Ważnym elementem optymalizacji pracy będzie dalsze angażowania wolontariuszy z kraju i zagranicy w działania Muzeum w Żabikowie i Chełmnie nad Nerem.
Zamierzam położyć szczególny nacisk na optymalizację procedur kontroli zarządczej, organizacji i efektywności wykorzystania czasu pracy.
V. Plan gospodarowania środkami finansowymi (w tym pozyskiwanie środków ze źródeł zewnętrznych)
Podstawowym źródłem finansowania działalności Muzeum jest budżet województwa wielkopolskiego. Począwszy od 2013 r. tj. od chwili przejęcia oddziału w Chełmnie nad Nerem, Muzeum sukcesywnie co roku poszukiwało innych możliwości pozyskania środków finansowych. I tak od 2013 r. pozyskano łącznie: 12 446 565,32 zł, w tym z Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego w ramach środków unijnych 5 737 611, 60 zł; z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach tzw. Programów Ministra; 1 496 148, 72 zł; w ramach dotacji celowych-inwestycyjnych z Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego 6 066 512, 11 zł. Warto przy tym nadmienić, że wnioski konkursowe Muzeum w ramach Programów Ministra oceniany były bardzo wysoko (plasowały się w pierwszej piątce). Środki te pozwoliły na przeprowadzenie bardzo ważnych prac konserwatorskich (ruiny pałacu, remont spichlerza), remont pomnika PAMIĘTAMY w lesie rzuchowskim, budowę pawilonów muzealnych, parkingu, a także infrastruktury muzealnej. Ze środków tych opracowano także plan rozbudowy Muzeum w Żabikowie. Rozbudowa Muzeum w Żabikowie wymaga środków finansowych o które będę się ubiegać w ramach WRPO.
Pomimo poważnego zakresu prac już zrealizowanych w Chełmnie nad Nerem, zamierzam dalej zabiegać o wsparcie finansowe przy takich planowanych robotach jak: wytyczenie faktycznych granic największej masowej mogiły w lesie rzuchowskim (tzw. mogiła włocławska) i zabezpieczenie jej tak jak mogił na kwaterze IV. Podobnie dotyczyć to będzie dotychczas nie wyznaczonej tzw. mogiły romskiej, miejscu pochówku Romów i Sinti z pogranicza austro-węgierskiego. Na realizacje tych zadań zamierzam pozyskać środki finansowe z Programów Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, uzupełnionych dotacją celową UMWW.
Realizując działalność merytoryczną Muzeum mam zamiar aplikować do Programów Ministra w ramach Programu KULTURA+ celem przeprowadzenia digitalizacji zbiorów muzealnych w obu placówkach. Zamierzam także pozyskiwać środki w ramach programu Patriotyzm Jutra.
VI. Efektywne wykorzystywanie bazy lokalowej i zasobów muzealnych
Szeroki zakres robót budowlanych przeprowadzonych w Oddziale w Chełmnie nad Nerem ostatecznie pozwoli na wykorzystanie w pełni nowych pomieszczeń administracyjnych i przeznaczonych dla osób korzystających ze zbiorów i księgozbioru muzealnego. Utworzenie kilkuosobowego stanowiska pracy dla osób z zewnątrz przyczyni się do bezkolizyjnego korzystania z zasobów muzealnych. Sala audiowizualna w Chełmnie jest wykorzystana do realizacji działalności edukacyjnej, wystawienniczej oraz organizacji sesji i konferencji. Jej powstanie przyczyniło się do znacznego zwiększenia liczby przeprowadzonych lekcji muzealnych i innych przedsięwzięć edukacyjnych. Podobnie jak sala ekspozycyjna w lesie rzuchowskim będzie nadal wykorzystywana do celów edukacyjnych. Zamierzam tam też utworzyć Salę Pamięci ofiar Kulmhof, w której eksponowane będą fotografię ofiar tego obozu zagłady.
Planowana rozbudowa Muzeum w Żabikowie wobec faktu niewystarczającej powierzchni wystawienniczej, edukacyjnej, możliwości korzystania przez zainteresowanych ze zbiorów muzeum pozwoli na efektywne wykorzystywanie i prezentowanie zasobów muzealnych, stworzy także właściwe warunki przechowywania muzealiów oraz pracy dydaktycznej dla pracowników Muzeum.
VII. Współpraca z samorządami terytorialnymi województwa wielkopolskiego oraz innymi podmiotami ze sfery publicznej i niepublicznej w tym organizacjami pozarządowymi.
Lokalizacja Muzeum w Żabikowie i Oddziału w Chełmnie nad Nerem Muzeum na obszarze powiatów poznańskiego i kolskiego nie ogranicza działalności placówki jedynie do tych terenów. Wychodzi ona daleko poza województwo wielkopolskie i obejmuje dzisiejsze województwo łódzkie i kujawsko-pomorskie. Jedną z przyczyn rozszerzenia obszaru badawczego Muzeum jest terytorialne usytuowanie tych obozów jak i obozów pracy przymusowej dla Żydów w okresie drugiej wojny światowej, wchodzących w skład tzw. Kraju Warty.
Działalność Muzeum zamierzam wspierać nadal współpracą z jednostkami samorządowymi, które dotychczas chętnie włączały się w organizację różnych przedsięwzięć takich jak Marsz Pamięci, uroczystości patriotyczne czy religijne nie tylko o znaczeniu lokalnych, ale również ogólnopolskim i międzynarodowym. Zamierzam kontynuować i rozwijać współpracę z terenowymi Ośrodkami Doskonalenia Nauczycieli i kuratoriami. Pozytywne efekty dotychczasowego działania w tej dziedzinie widzimy już teraz po opracowaniu i wydaniu – przy współpracy Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu – trzech tek materiałów edukacyjnych dla nauczycieli szkół ponadpodstawowych. Takie działania zamierzam kontynuować w następnych latach również przy udziale centrów edukacyjnych województwa łódzkiego i kujawsko-pomorskiego. Bardzo ważnymi partnerem w działaniach edukacyjnych Muzeum jest Fundacja Polsko-Niemieckie „Pojednanie” i Polsko-Niemiecka Współpraca Młodzieży, którą zamierzam kontynuować. Mam także zamiar podtrzymywać współpracę z regionami partnerskimi Wielkopolski tj. Hesją, Emilia Romagna i Brandenburgią. Szczególnie intensywnie przebiega współpraca z regionem Emilia Romagna, który jest organizatorem spotkań polsko-włosko-niemieckiej młodzieży. Muzeum już kilkakrotnie wzięło udział w tych spotkaniach, ostatnio poproszone przez organizatorów o koordynowanie spotkań ze strony polskiej. Zwyczajem grup polskich wprowadzonym przez Muzeum jest podsumowanie tych spotkań w Żabikowie i Chełmnie nad Nerem.
Będę nadal podtrzymywać dobrze rozwijającą się współpracę ze Stowarzyszeniem „Jeden Świat” Międzynarodowym Wolontariatem dla Pokoju. Dotychczas organizowane w Muzeum w Żabikowie i Chełmnie nad Nerem dwutygodniowe międzynarodowe spotkania młodzieży „Workcamp”, spotykały się z dużym zainteresowaniem i gromadziły młodzież z całego świata (Niemcy, Rosja Ukraina, Hiszpania, Turcja, Tajwan, Japonia, Mauritius, Włochy, Francja, Szwecja, Czechy). Ta sprawdzona forma współpracy będzie nadal rozwijana. Przyjęta formuła współpracy z młodzieżą daje nie tylko wymierne efekty pracy na rzecz obu Miejsc Pamięci, ale także pozwala przekazać młodym ludziom wiele informacji o historii obozów i historii i współczesności regionu. Pracy młodzieży towarzyszyć będą spotkania z przedstawicielami władz lokalnych i gmin wyznaniowych żydowskich z Łodzi, Poznania i Warszawy. Członkowie tych gmin są także zapraszani na liczne uroczystości rocznicowe i religijne. I tę formę współpracy zamierzam podtrzymywać w następnych latach.
Nadal zamierzam wspierać swoje działania realizowane w Oddziale w Chełmnie nad Nerem o współpracę z Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi, Żydowskim Instytutem Historycznym, Centrum Badań nad Zagładą Żydów w Warszawie oraz Muzeum Żydów Polskich, w których Muzeum jest dotychczas obecne jako partner przedsięwzięć edukacyjnych wystawienniczych, konferencyjnych. Zapraszani jesteśmy jako członkowie Rad Programowych tych instytucji, jako autorzy artykułów czy recenzenci publikacji.
