Powstańcy wielkopolscy w obozie w Żabikowie
Po zwycięskim zakończeniu Powstania Wielkopolskiego w 1919 r. jego uczestnicy czynnie zaangażowali się w pracę na rzecz odbudowy państwa polskiego. Wielu z powstańców walczyło w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. W okresie międzywojennym weterani zrywu powstańczego zrzeszeni byli w Związku Powstańców Wielkopolskich. Wspierali rozwój życia społecznego Wielkopolski działając w wielu organizacjach, m.in. w partiach politycznych, przede wszystkim związanych z obozem narodowym. Powstańcy włączali się także aktywnie w życie lokalnych społeczności angażując się m.in. w patriotyczne wychowanie młodzieży. Reprezentacje Związku Powstańców Wielkopolskich były obecne na każdej uroczystości państwowej i religijnej, zaś członkowie tej organizacji wspierali wszelkie patriotyczne działania Wielkopolan na rzecz umocnienia państwa polskiego. Trzecia Rzesza, która określała Wielkopolskę jako „zrabowane ziemie” będące pod „tymczasowym polskim zarządem”, traktowała powstańców wielkopolskich jako „osoby wrogo nastawione do Niemiec”. Powstańcy umieszczani byli przez Niemców na specjalnych listach proskrypcyjnych, tworzonych przed wybuchem II wojny światowej w ramach tzw. Akcji Tannenberg, na których znalazły się osoby, których aresztowanie i fizyczną eksterminację przewidywano po zajęciu Polski przez armię niemiecką. Po wkroczeniu żołnierzy Wehrmachtu do Wielkopolski we wrześniu 1939 r. padali oni ofiarą działalności grupy operacyjnej niemieckiej służby bezpieczeństwa i policji bezpieczeństwa (Einsatzgruppe VI). Po utworzeniu przez Trzecią Rzeszę okręgu Rzeszy Kraj Warty (Reichsgau Wartheland), uczestników Powstania Wielkopolskiego aresztowano w ramach akcji eksterminacyjnych skierowanych przeciwko wielkopolskim elitom. Osadzani byli oni w obozie w Forcie VII w Poznaniu, a następnie mordowani lub wywożeni do obozów koncentracyjnych w głąb Niemiec.
Dla powstańców, którzy uniknęli aresztowania na początku okupacji niemieckiej, naszedł czas ponownej walki o wolność Wielkopolski. Działali oni w strukturach Służby Zwycięstwu Polski (SZP), Związku Walki Zbrojnej (ZWZ), a następnie w szeregach Armii Krajowej (AK). Wielu z nich było czynnych w organizacjach narodowych, jak Narodowa Organizacja Bojowa (NOB), Narodowa Organizacja Wojskowa (NOW), a później w Narodowych Siłach Zbrojnych (NSZ), Wielkopolskiej Tajnej Organizacji Powstańców (WTOP), Tajnej Polskiej Organizacji Wojskowej (TPOW) czy Polsce Niepodległej (PN). Po likwidacji w 1944 r. obozu w Forcie VII, aresztowani przez gestapo za działalność konspiracyjną powstańcy osadzani byli w obozie karno-śledczym w Żabikowie, gdzie doświadczali okrucieństwa życia „za drutami”. Poddawano ich brutalnemu śledztwu w siedzibie gestapo w Poznaniu w byłym Domu Żołnierza. W Żabikowie powstańcy ginęli w egzekucjach lub z powodu okrucieństwa oprawców obozowych. Cześć deportowana została do obozów koncentracyjnych.
W na podstawie dotychczasowych badań prowadzonych przez Muzeum Martyrologiczne w Żabikowie ustalono, że w obozie w Żabikowie uwięzionych było ok. 50 powstańców wielkopolskich. Jednak liczba osadzonych może obejmować większą grupę, tj. osób nie ujętych w ewidencji więźniów. Wśród więzionych w Żabikowie powstańców były osoby, które brały czynny udział w tworzeniu i w rozwoju wielkopolskiej konspiracji w okresie okupacji niemieckiej.
Byli to m.in.:
płk Edmund Effert
– urodził się 21 listopada 1889 r. w Koronowie. Podczas Powstania Wielkopolskiego walczył w Armii Wielkopolskiej, był także uczestnikiem wojny polsko-bolszewickiej. W kampanii wrześniowej 1939 r. brał udział w obronie Warszawy. Zaprzysiężony do SZP na początku okupacji, pełnił rolę tytularnego szefa WTOP, był członkiem Komendy Okręgu NSZ w Poznaniu. Aresztowany w listopadzie 1943 r. przez gestapo, osadzony został w Forcie VII, a następnie w Żabikowie, gdzie zmarł wskutek brutalnego śledztwa 7 czerwca 1944 r.
kpt Edward Bączkowski
– urodził się 1 października 1886 w Maciejowie. Podczas Powstania Wielkopolskiego był komendantem Straży Ludowej w Krotoszynie, następnie brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. W kampanii wrześniowej 1939 r. został ewakuowany na wschód, skąd powrócił w 1939 r. do Krotoszyna i zaangażował się w pracę konspiracyjną. Jako żołnierz AK pełnił funkcję komendanta Obwodu AK Krotoszyn i był także inspektorem w Inspektoracie Rejonowym AK w Krotoszynie. Aresztowany przez gestapo w listopadzie 1943 r., osadzony był w Forcie VII, a następnie w Żabikowie, gdzie zmarł 6 czerwca 1944 r. wskutek brutalnego śledztwa.
Bronisław Maron
urodził się 28 kwietnia 1888 r. w Koślince. Podczas
Powstania Wielkopolskiego walczył na froncie południowym powstania, w okresie międzywojennym był burmistrzem Śmigla oraz szefem administracji w Chodzieży. W kampanii wrześniowej 1939 r. zorganizował w Chodzieży m.in. Straż Obywatelską. W okresie okupacji był członkiem organizacji „Ojczyzna”, a także ZWZ oraz AK. Został szefem Referatu Wojskowego Inspektoratu Rejonowego AK w Chodzieży. Aresztowany przez Niemców w sierpniu 1944 r. w Chodzieży, był osadzony w więzieniu przy ul. Młyńskiej w Poznaniu, a następnie w Żabikowie, gdzie zmarł 22 sierpnia 1944 r. wskutek brutalnego śledztwa.
por. Antoni Soldenhoff
– urodził się 16 października 1901 r. w Warszawie. Podczas Powstania Wielkopolskiego walczył pod Odolanowem i Ostrowem Wielkopolskim, brał także udział w wojnie polsko-bolszewickiej. W kampanii wrześniowej 1939 r. był zmobilizowany w Skierniewicach i przeniesiony do Kowla. Na początku okupacji zaprzysiężony do PN, współpracował przy tworzeniu siatki wywiadowczej w zakładach DWM w Poznaniu, przydzielony był także do Ekspozytury Wywiadu KG AK „Lombard”, zaprzysiężony do NOW/NSZ. Aresztowany przez gestapo w kwietniu 1944 r., osadzony został w Żabikowie, skąd deportowany był do KL Gross-Rosen, a następnie do obozu w Leitmeritz (Litomierzyce). Przeżył wojnę, zmarł 10 września 1954 r. w Jeleniej Górze.
Stanisław Broniarz
– urodził się 30 marca 1886 r. w Czmoniu. Walczył w Powstaniu Wielkopolskim od grudnia 1918 r., w okresie międzywojennym był m.in. prezesem Klubu Sportowego „Warta”. Od momentu wybuchu II wojny światowej podjął się czynnej działalności konspiracyjnej, kierował grupą konspiratorów związaną z TPOW, która po scaleniu z AK włączyła się w odbudowę Inspektoratu Rejonowego AK w Poznaniu i przyczyniła się do odbudowy łączności konspiracyjnej w Poznaniu. Aresztowany przez gestapo w marcu 1944 r., osadzony został w Żabikowie, skąd deportowano go do KL Gross-Rosen. Zginął tam 11 lipca 1944 r.
kpt Sylwester Pniewski
– urodził się 29 grudnia 1900 r. w Poznaniu. W 1918 r. był członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) zaboru pruskiego, a następnie walczył w Powstaniu Wielkopolskim. W kampanii wrześniowej 1939 r. walczył w jednym z batalionów robotniczych w obronie Warszawy, podczas okupacji niemieckiej nawiązał kontakt z NOW, a następnie został zaprzysiężony do AK. Pełnił funkcję Inspektora w Inspektoracie Rejonowym AK Poznań i odbudowywał komendy obwodowe oraz organizował łączność w tym Inspektoracie. Aresztowany przez gestapo w styczniu 1944 r., osadzony był w Forcie VII, a następnie w Żabikowie. Rozstrzelano go 19 lipca 1944 r.
ppor. Edmund Marzyński
– urodził się 23 października 1896 r. w Poznaniu. Podczas Powstania Wielkopolskiego walczył na terenie miasta Poznania. W kampanii wrześniowej 1939 r. przebywał w Warszawie, po powrocie do Poznania działał aktywnie w konspiracji na kolei, jako żołnierz AK pracował w Wydziale II Inspektoratu Rejonowego AK Poznań, a następnie w Samodzielnym Wydziale Kolejnictwa Okręgu Poznańskiego AK. Aresztowany w lutym 1944 r. przez gestapo, osadzony był kolejno w byłym Domu Żołnierza, Forcie VII, a następnie w Żabikowie, gdzie został 19 lipca 1944 r. rozstrzelany.
Stanisław Napierała
– urodził się 21 października 1902 r. w Wąbiewie. Podczas Powstania Wielkopolskiego brał udział w walkach o Wolsztyn, Grójec i Babimost. W kampanii wrześniowej 1939 r. przebywał w Warszawie, gdzie nawiązał kontakt z PN. W okresie okupacji niemieckiej wykorzystywał swoją pracę maszynisty kolejowego do działań konspiracyjnych, kierował grupą łączników przemieszczającą się w mundurach niemieckich kolejarzy, zainicjował utworzenie w Poznaniu Okręgu VIII PN. Aresztowany przez gestapo w czerwcu 1944 r., został osadzony w Żabikowie i tam rozstrzelano go 17 stycznia 1945 r.
Franciszek Unrug
– urodził się 11 grudnia 1887 r. w Oschats (Saksonia). Podczas Powstania Wielkopolskiego był członkiem Straży Obywatelskiej w Poznaniu. W kampanii wrześniowej 1939 r. współpracował z prezydentem Poznania Cyrylem Ratajskim aż do chwili przekazania władzy Niemcom. Podczas okupacji niemieckiej kierował całością spraw związanych z walką cywilną, wspierał różne inicjatywy konspiracyjne, zorganizował punkt nasłuchu i nadawania radiowego, uważany był za faktycznego szefa wielkopolskiej „Uprawy” – organizacji wspierającej finansowo konspirację. Aresztowany przez gestapo w lipcu 1944 r., został osadzony w Żabikowie, skąd deportowano go do KL Stutthof. Zginął tam 19 stycznia 1945 r.
W obozie w Żabikowie wśród osadzonych powstańców wielkopolskich byli także:
dr Konrad Kolszewski
– urodził się 9 czerwca 1881 r. w Gliwicach. Był adwokatem, dyplomatą, jednym z wybitnych przedstawicieli wielkopolskiej elity, obrońcą polskiej ludności w okresie zaboru pruskiego. Walczył w Powstaniu Wielkopolskim, przygotowywał powstanie narodowe na Pomorzu. Był członkiem Delegacji Polskiej na konferencję pokojową w Paryżu w 1919 r., uczestniczył w przygotowaniach plebiscytu na Warmii i Mazurach w 1920 r., a w 1922 r. brał udział w rokowaniach z Niemcami na temat Górnego Śląska. W okresie międzywojennym aktywnie wspierał życie kulturalne w Wielkopolsce. Podczas okupacji niemieckiej pozostał w Poznaniu. Po aresztowaniu przez gestapo w grudniu 1944 r. osadzony został w Żabikowie, zginął podczas ewakuacji obozu w styczniu 1945 r.
Walenty Bayer
– urodził się 2 lutego 1899 r. w Czempiniu. Współorganizował polską administrację celną. Podczas Powstania Wielkopolskiego był członkiem Straży Ludowej w Czempiniu, a następnie walczył pod Miałą, Nakłem i Rynarzewem, walczył też w wojnie polsko-bolszewickiej. W okresie międzywojennym był m.in. naczelnikiem Urzędu Celnego w Zbąszyniu. Podczas kampanii wrześniowej 1939 r. został ujęty przez Niemców jako zakładnik w Zbąszyniu, a następnie zwolniony. W okresie okupacji niemieckiej pracował w majątku w Perzynie, gdzie został aresztowany przez gestapo w lutym 1944 r. Osadzony został w Forcie VII, a następnie w Żabikowie, skąd zwolniono go w maju 1944 r. Po zakończeniu II wojny światowej brał udział w tworzeniu polskiej administracji celnej na tzw. Ziemiach Odzyskanych, pełniąc funkcję naczelnika Urzędu Celnego w Rzepinie w latach 1945–1949 r. Zmarł 25 maja 1981 r. w Gostyniu.
W 100. rocznicę wybuchu Powstania Wielkopolskiego Muzeum Martyrologiczne w Żabikowie przygotowało wystawę czasową pt. „Powstańcy wielkopolscy w obozie w Żabikowie”, która upamiętnia uczestników zrywu powstańczego Wielkopolan, osadzonych podczas II wojny w obozie karno-śledczym w Żabikowie. W pierwszej części wystawy przedstawione zostało kalendarium wydarzeń powstańczych w latach 1918–1919, represje wobec powstańców wielkopolskich na początku okupacji niemieckiej i okoliczności ich osadzenia w obozie w Żabikowie. Kolejna część zawiera noty biograficzne osadzonych w Żabikowie powstańców oraz biogramy kilku z nich najbardziej znanych. Na wystawie przedstawiono także pamiątki po dr. Konradzie Kolszewskim i Walentym Bayerze. W przygotowaniu ekspozycji wykorzystano materiały znajdujące się w zasobach Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie, Archiwum Państwowego w Poznaniu, Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości oraz w dyspozycji Lubuskiego Urzędu Celno-Skarbowego w Gorzowie Wielkopolskim.
